De films van de Oekraïense Sergei Loznitsa zijn relevanter dan ooit

Het oeuvre van Sergei Loznitsa (1964) is omvangrijk en divers en gaat van feit naar fictie, inclusief het grensgebied ertussen. In zijn zwart-cynische films zien we een samenleving zonder compassie en menselijkheid, vol corrupte bureaucratie, sadistisch geweld en armoede. Met een totaal gebrek aan perspectief: het individu wordt vermorzeld in een nietsontziend systeem.

Neem A Gentle Creature, een duistere roadmovie uit 2017 waarin een vrouw haar man in de gevangenis probeert te bezoeken nadat het pakketje dat zij hem stuurde retour is gekomen. Alles en iedereen op haar queeste werkt tegen, van de medepassagiers in de bus tot het gevangenispersoneel en vermeende ‘behulpzame mensen’. ‘Alle mensen zijn varkens,’ waarschuwt een man haar in een donkere krocht in het Siberisch stadje waar de gevangenis gevestigd is - vlak nadat hij probeerde haar als prostituee aan het werk te krijgen. ‘Inclusief ikzelf.’ ‘Zal ik dan maar gaan?,’ reageert ze flegmatiek. ‘Ja,’ antwoordt hij, ‘maar waarnaartoe?’

Het is een veelzeggende dialoog. Loznitsa schetst een universum zonder hoop. Of je nu links of rechtsaf slaat om aan de misère te ontsnappen, overal in de voormalige Sovjetregio is het een hel. Nagenoeg de hele regio is volgens de regisseur een ‘defecte samenleving en een wetteloze plek, waar het zo goed als onmogelijk is je waardigheid te behouden. ‘Alleen de drie Baltische staten hebben aan corruptie, geweld en sadisme weten te ontsnappen, en Oekraïne probeert nu via de oorlog de Sovjetgeschiedenis van zich af te werpen,’ licht Loznitsa toe wanneer we hem via Zoom spreken, op dag 15 van de oorlog in Oekraïne. ‘Maar de hele vroegere Sovjetregio is een samenleving waar een individu rechten noch waarde heeft. Alleen de staat heeft waarde, en de staat gebruikt het individu om haar doelen te bereiken. Mensenrechten zijn voor Rusland geen issue.’

‘Als mensen lering hadden getrokken uit mijn films zouden ze een ander beeld van Rusland hebben. Het westen kampt nog steeds met een verkeerd beeld van de vijand met wie we te maken hebben.’ In Donbass uit 2018 zitten genoeg waarschuwingen van Loznitsa. De film opent met een fake news-scène: figuranten spelen in een nepbloedbad in een trolleybus. Daarmee wil de filmmaker laten zien hoe media in het Rusland van Poetin, waar niets is wat het lijkt, niet zelden nieuws ensceneren om sentimenten uit te lokken. Donbass beweegt zich op het grensvlak van fictie en documentaire, het is een verzameling scènes uit de Oost-Oekraïense regio Donbass, waar criminele bendes, het lokale leger en Russische troepen elkaar op straat bevechten. De scènes zijn gebaseerd op filmpjes van échte gebeurtenissen die Loznitsa op online videoplatforms vond, die werden vervolgens met acteurs en inwoners uit de regio nagespeeld. Loznitsa kreeg er onder andere de prijs voor Beste regie voor in het prestigieuze Cannes-programma Un Certain Regard.

Ook deze film is geen lichte kost. In een van de scènes wordt een Oekraïense soldaat vastgebonden aan een lantaarnpaal en kijken pro-Russische soldaten toe hoe passanten hem vernederen en zwaar mishandelen – ondertussen selfies makend. We zien een door haat vergiftigd, bruut volksgerecht, dat zelfs voor sterke magen zwaar te verteren is. Dergelijk geweld kwam destijds regelmatig voor. Maar is het expliciete geweld in de film nodig om ons als kijkers wakker te schudden? ‘Ja,’ stelt Loznitsa, ‘geweld is de essentie van de film, dus hoe kunnen we het erover hebben zonder het te laten zien? Ik ben nog voorzichtig geweest met het tonen van geweld, juist omdat het de cinematische belevenis in de weg zou zitten als het te ver zou gaan. Maar geloof me, de realiteit is nog veel erger.’

Op de Baltische staten na worstelen alle voormalige Sovjetrepublieken volgens Loznitsa met tweespalt: het ene kamp wil terugkeren naar een stalinistisch systeem waarbij één persoon de macht heeft, het andere onderschrijft de Europese waarden en streeft naar aansluiting bij Europa. In Maidan filmde hij de protesten van Oekraïners uit 2013 tegen de corrupte president Viktor Janoekovitsj. We zien een glimp van hoop: een ontwakend volk, dat nee zegt tegen de vazal van Poetin en ja zegt tegen de Europese Unie. ‘Toch ligt hun lot niet in de handen van de Oekraïners zelf,’ stelt Loznitsa onomwonden. ‘Dat ligt in de handen van de Europese Unie. Als Europa haar waarden wil behouden, dan moet ze die verdedigen en ervoor vechten. Het is absurd hoe afhankelijk Europese landen zich de afgelopen jaren hebben gemaakt van Russisch gas. Don’t sit down at dinner with the devil! De gasprijs is nu ongekend hoog en de afhankelijkheid ervan is mega.’ Sarcastisch: ‘Je moet een erg vernuftig politiek leider zijn om hier in de huidige situatie met Rusland uit te komen.’

Bij The Event uit 2015, ook te zien op Eye Film Player, bouwde Loznitsa een film volledig op uit archiefmateriaal van de protesten die in 1991 in Sint-Petersburg woedden na de coup op Sovjet-leider Gorbatsjov. We zien een volk in een machtsvacuüm van decreet naar decreet leven (gedrukt op A4tjes die op drukbezette pleinen worden verspreid) en horen via megafoons en transistorradiootjes propaganda van alle kanten: de een roept ‘nee tegen fascisme en dictatuur’, de ander scandeert dat ‘de democratische hysterie over is’ en waarschuwt voor het vernietigen van de voormalige Sovjetstaten.

Loznitsa: ‘Dat was het moment dat de hele voormalige Sovjet-Unie in elkaar stortte, zowel ideologisch als economisch. Verschillende krachten waren aan het werk: het leger, de communistische partij en de KGB – geen van drieën gericht op de noden van het volk. Het volk was slechts een marionet van die krachten en was niet betrokken bij de richting waar de maatschappij op ging. Maar zes jaar daarvoor was het de tijd van Gorbatsjovs glasnost en perestrojka – en die filosofie heeft een grote groep mensen in de regio beïnvloed – waaronder mijzelf. Het was voor mij destijds als jongeman de reden om mijn baan op te zeggen en film te gaan studeren.’