Documentaire Danger Zone neemt oorlogstoerisme onder de loep

Je kunt in een onderzeeër stappen en naar het diepste punt van de oceaan gaan, je kunt een tourtje ‘open sea shark diving’ boeken of je met satelliettelefoon in de gevaarlijke rimboe van Zuid-Amerika laten droppen, maar het is allemaal kinderspel vergeleken met het verschijnsel dat in de lange documentaire Danger Zone wordt blootgelegd: oorlogstoerisme. Want dat bestaat dus: mensen die grof geld betalen om als toerist echte oorlog te mogen proeven, zo dicht mogelijk bij het front.

‘Ik kwam er voor het eerst mee in aanraking tijdens het maken van mijn vorige film,’ zegt regisseur Vita Maria Drygas (1984) vanuit Warschau. Ze is samen met co-editor en tweede regisseur Kamil Niewiński net aangekomen met een vlucht vanuit Londen.

Drygas ging op onderzoek uit, maar het bleek niet makkelijk om mensen te vinden. ‘Oorlogstoerisme is een undergroundfenomeen. Mensen ontkenden dat ze erbij betrokken waren, ze wilden niet praten. En als ik al iemand vond, duurde het lang voor ik echt het vertrouwen van die persoon had gewonnen en voordat diegene aan de film wilde meewerken.’

Met de Brit Andrew Drury, een aannemer uit Surrey, sprak ze een jaar lang voordat hij toezegde. Drury, die al eens door CNN was geportretteerd, was de eerste. Daarna vond ze de in Los Angeles woonachtige Italiaanse vertaler Eleonora, en AJ, een jonge Amerikaan met een glazenwassersbedrijf.

‘Maar ik wilde per se niet alleen de toeristen, ik wilde ook de andere kant laten zien: de organisaties die de trips organiseren,’ zegt Drygas. Ze kwam in contact met de Amerikaanse Rick Sweeney. Sweeney mocht vanwege een slechte rug niet in het leger en ging daarom maar als vipbeveiliger in oorlogsgebieden werken. Vervolgens ontdekte hij dat zijn vrienden ook weleens wilden zien hoe het ‘echt’ was in die gebieden. Sweeney begon een bedrijf: War Zone Tours.

In de film volgen we de toeristen naar Somalië, Syrie en naar Afghanistan, vlak voor de grote evacuatie. We zien ze, omringd door beveiligers, kiekjes nemen en filmpjes maken in door oorlog geteisterde gebieden waar verschrikkelijke armoede heerst. Ze lijken geen idee te hebben van de absurditeit van de hele onderneming. De vraag die vanzelf opkomt: waarom? Waarom zou je in godsnaam als geprivilegieerde westerling vrijwillig naar zo’n gevaarlijk gebied gaan?

‘Adrenaline is natuurlijk een belangrijk motief om te gaan,’ zegt Drygas. ‘Maar dat is niet het enige. Er is geen eenduidige verklaring. Mensen dragen ook ervaringen uit hun verleden mee die ervoor zorgen dat ze op de een of andere manier dit soort situaties opzoeken: bij Eleonora de moeizame relatie met haar moeder, bij Andrew zijn aan kanker gestorven broertje.’

‘Die zoektocht naar adrenalinekicks heb je bij andere vormen van adventure tourism natuurlijk ook,’ vult tweede regisseur Kamil Niewiński (1984) aan. ‘Neem bijvoorbeeld die mensen in de Titan, de minionderzeeër die is verongelukt. Wat ook een rol speelt is het romantische idee dat je een soort ontdekkingsreiziger bent die plekken bezoekt die voor niemand toegankelijk zijn. En dan is er nog iets, iets wat essentieel is: het verlangen naar authenticiteit in een postmoderne wereld, een wereld van sociale media, van Instagram, et cetera. Een wereld waarin niets echt lijkt en waar we ons gelukkiger voordoen dan we zijn. Het is het verlangen naar een pure werkelijkheid.’

Drygas: ‘Andrew zei dat hij naar oorlogsgebieden wilde omdat mensen zich daar echt openstellen. Rick en Eleonora zeiden hetzelfde, het is er “echt”.’

Maar die waarom-vraag staat niet centraal in de film, aldus Drygas. ‘Het ging mij er niet om het verhaal te vertellen van deze mensen en hun persoonlijke motieven. De boodschap is universeler, de film gaat over een wereld waarin oorlog een product is geworden. Het is een spiegel van onze tijd, met aan de ene kant die toeristen en aan de andere kant mensen die de oorlog willen ontvluchten.’

Het levert in de film pijnlijke scènes op, onder meer in een kamp in Syrië, waar een moeder touroperator Sweeney smeekt haar dochter mee te nemen naar het Westen.

‘Die mensen hebben er alles voor over om in onze veilige wereld te wonen. Ze zou zelfs haar kind meegeven aan vreemden, ze kunnen niet begrijpen waarom mensen als Andrew en Rick vrijwillig naar zo’n oorlogsgebied gaan. Mijn oma nam deel aan de opstand in Warschau en ik hoorde altijd verhalen over de Tweede Wereldoorlog, over hoe gruwelijk oorlog is. Ik denk niet dat zij zich een wereld had kunnen voorstellen waarin mensen voor hun plezier reisjes naar oorlogsgebieden maken.’

Overigens leveren deze reisjes niet altijd precies op wat de reiziger ervan verwacht. Niewiński: ‘Oorlogstoerisme komt ook voort uit een bepaald beeld van wat oorlog ís. Mensen denken aan bommen, zoals in Oekraïne, aan legereenheden en frontgevechten, maar dat is lang niet altijd zo. In de film gaan Andrew en AJ naar Somalië. Daar is helemaal geen front, daar wordt niet “gewoon” gevochten. Het is een heel arm land dat voortdurend te maken heeft met terroristische aanslagen. Het is gevaarlijk en er kan elk moment iets gebeuren, maar het zijn niet de gevaarlijke situaties die mensen associëren met oorlog of die ze kennen uit films en games.’

Geen bommen en vuurgevechten dus voor AJ en Andrew in Somalië, in plaats daarvan worden ze geconfronteerd met verschrikkelijke armoede op een markt in Mogadishu. Danger Zone biedt een inkijk in het fenomeen oorlogstoerisme en in wat toeristen en touroperators beweegt. Tegelijk krijgen we ook een indringend beeld van wat oorlog is, hoe oorlog eruitziet als er geen bommen en soldaten te bekennen zijn: burgers die hongerlijden en in voortdurende angst leven.

Drygas: ‘Ik denk dat we vergeten hoe bevoorrecht we zijn dat we in een veilige wereld leven. Dat is ook wat mensen als Andrew zeggen te ervaren als ze terugkomen, dat ze zich bevoorrecht voelen. Dat gevoel van veiligheid is voor ons vanzelfsprekend, we staan er niet bij stil, terwijl elders mensen in voortdurende angst leven, met het idee dat er geen toekomst is. De mensen ter plekke hebben alles verloren en willen over hun ellende vertellen. Zij hopen dat toeristen als Andrew en Eleonora hun verhalen delen met de wereld en op hun manier doen zij dit ook, via blogs.’

Geconfronteerd met die schrijnende armoede zijn AJ, Andrew en Sweeney zichtbaar aangedaan. Want dat is het knappe aan de film: de mensen die gevolgd worden, zijn geen karikaturen, geen eendimensionale adrenalinejunkies. Ze vertonen ook empathie en lijken naarmate de film vordert bovendien steeds meer te worstelen met wat ze daar ervaren. Het heeft hen ook echt veranderd, zegt Drygas. Andrew is parttimejournalist geworden en Sweeney doet bijna geen tours meer. Wel heeft hij een medisch non-profitteam opgericht dat geneeskundig personeel opleidt in oorlogsgebied. Eleonora heeft zich ontfermd over het lot van haar fixer in Afghanistan, die niet wegkwam toen de taliban de macht overnamen. AJ blijkt er tegen het eind van de film ook helemaal klaar mee: ‘I hate the sound of “war zone tourist”.’ Zijn nieuwe tijdverdrijf: parachutespringen.