'We zijn allemaal Harvey Weinstein'

Je kan in Nederland moeilijk om Halina Reijn heen. Ze is tafeldame, columniste, schrijfster, en natuurlijk actrice (bekend van film en vooral toneel). Aan dat rijtje kan nu ook regisseur worden toegevoegd. Na een kwart eeuw acteren kwam een kinderdroom uit: de 43-jarige Reijn regisseerde met het sterke psychologische drama Instinct haar eerste speelfilm. Instinct gaat over de ervaren psycholoog Nicoline (Carice van Houten), die gaat werken in een tbs-kliniek. Daar mag ze bepalen of Idris (Marwan Kenzari) – die behandeld wordt voor ‘seksuele delicten met een extreem gewelddadig karakter’ – met onbegeleid verlof mag. In tegenstelling tot haar collega’s vertrouwt Nicoline de manipulatieve Idris niet, maar ondertussen valt ze wel voor zijn ruwe charme.

Het scenario van Instinct is geschreven door u en Esther Gerritsen, gebaseerd op een idee van u. Wat was dat idee?
Reijn: ‘Op televisie zag ik ooit de EO-reportage Verboden relaties in de tbs. Het gebeurt nogal eens dat hulpverleners verliefd worden op zware criminelen. Wat ik fascinerend vind. Waarschijnlijk omdat ik ook vaak in stukken speel die gaan over seksualiteit en macht. Al die verhalen zijn geschreven door mannen – Ibsen, Tsjechov, O’Neill – en niet dat ik me daarin gevangen heb gevoeld, maar nu wilde ik dat verhaal eens vertellen vanuit een vrouwelijk perspectief. Hoe kan iemand die zo intelligent is als Nicoline, en ook nog eens vanuit haar werk precies weet hoe iemand als Idris denkt en handelt, hoe kan uitgerekend zij voor hem vallen? Dat was mijn vraag toen we begonnen. En er zit ook veel van mijn eigen angst in om gek te worden. Nicoline ervaart vanaf het begin een bepaalde werkelijkheid die niet helemaal juist voelt. Alsof ze in een psychose zit.’

U bent bang dat u gek wordt…?
‘Jaja. Daar ben ik heel bang voor. Dat ik de controle over mezelf verlies. Mijn eerste rol was Ophelia, die binnen drie scènes al in een psychose belandt en zelfmoord pleegt. Daar ben ik nooit meer van losgekomen. La voix humaine, Hedda Gabler, die zich bij ons [Internationaal Theater Amsterdam, red.] door haar slaap schiet… Ik heb altijd zulk soort rollen gespeeld. En als je dat maar lekker lang doet ga je vanzelf twijfelen aan je geestelijke gezondheid.’

Ik zag nog een paar andere overeenkomsten tussen u en Nicoline: beiden de veertig voorbij, succesvol in uw werk, geen kinderen, een zus die wel kinderen heeft, maar Nicoline heeft in de film ook nog een tamelijk ongezonde relatie met haar moeder. De film suggereert incest.’
‘Dat is zeker niet autobiografisch! Ik heb juist een heel diepe band met mijn moeder, godzijdank. En ook een warme band, want ik ben mijn vader al op jonge leeftijd verloren. We hebben lang getwijfeld of we die onfrisse moeder-dochterrelatie wel in de film wilden hebben, want het nadeel is dat de kijker dan denkt: “O ja, er is iets gebeurd in haar jeugd en daarom is Nicoline nu zo roekeloos.” Dat zou identificatie met haar moeilijker kunnen maken. Terwijl onze bedoeling juist is dat elke kijker die dat wil en durft samen met Carice de weg van Nicoline loopt. Want iedereen heeft wel eens een fout vriendje gehad of keuzes gemaakt die destructief zijn.

Uiteindelijk zit het er toch in, omdat Esther en ik er tijdens de research achter kwamen dat ouders in de jaren zeventig en tachtig heel rare ideeën over intimiteit hadden. Die moeder is van het oude soort feminisme waarbij iedereen seksueel bevrijd moest worden: zelfs kinderen. Alles moest kunnen. Er zijn toen zeker grenzen overschreden vanuit dat intellectuele idee van vrijheid en zelfontplooiing. Ik keur dat niet per se af, want ik ben er zelf een product van, maar ik wilde er wel een statement over maken. In Nederland is vanuit de seksuele revolutie namelijk een vreemd soort feminisme ontstaan. Aan de ene kant vrijgevochten, autonome vrouwen, aan de andere kant ben je een trutje als je je niet in je kont laat knijpen. Die periode is met MeToo wel zo’n beetje voorbij, maar zeker in de generatie van mijn moeder zijn er nog genoeg acteurs die dat niet helemaal snappen.’

Anders dan bij MeToo, waarbij de schuld uitsluitend bij de dader lijkt te liggen, is deze film minder eenduidig.
‘Ja. Het is een soort tango die die twee dansen. Oscar Wilde heeft ooit gezegd dat alles over seks gaat, behalve seks, dat gaat over macht. En als macht en seks zo sterk met elkaar verbonden zijn, hoe haal je die twee – zoals MeToo graag wil – dan ooit uit elkaar? Ik vind MeToo een heel belangrijke beweging, en ik voel er persoonlijk ook sterk de voordelen van, maar het is belangrijk om altijd beide kanten te blijven belichten. Ik zou het ook een heel raar idee vinden als we nu alleen nog maar verhalen over vrouwen zouden mogen verzinnen die heldhaftig zijn en de barricaden op gaan.

Het is natuurlijk verleidelijk om te denken dat wanneer we alle Harvey Weinsteins en Kevin Spacey’s hebben opgesloten de problemen ook zijn opgelost. Maar dat is natuurlijk bullshit. We zijn allemaal Harvey Weinstein, we zijn allemaal Kevin Spacey. En we zijn allemaal hun slachtoffers. Natuurlijk moeten we de beweging voortzetten, maar we moeten ook blijven onderzoeken wat ons drijft. Daar gaat Instinct voor mij ook over.’

U speelt zelf niet mee in de film. Waarom niet?
‘Ik wist meteen dat Carice Nicoline moest spelen. Zij is mijn muze.’

Zei ze ook meteen ja?
‘Ja. Ze wist wel dat ik alleen iets zou verzinnen dat uitdagend is voor haar. Ze is er ook – net als Marwan – vanaf het allereerste begin bij betrokken geweest. Voor Carice was belangrijk dat alles wat Nicoline doet logisch is. Zo van: Als ik net daar was, hoe kan ik dan nu hier zijn? Ik werk veel op toneel en daar mag het soms wel iets abstracter zijn, maar in film moet de lijn altijd blijven vloeien.

Nicoline is een heel moeilijke rol, omdat ze niet wil pleasen. Ze is niet sympathiek of warm, maar een nogal stroeve figuur, die zich volledig in de situatie verliest. En Carice gaf zich ook helemaal. Soms dacht ik op de set wel Waaaah, als dat maar goed gaat. Dan wilde ik haar beschermen. Want het lijkt allemaal zo makkelijk als je haar ziet spelen, maar als actrice weet ik hoe zwaar het is. Het is echt een offer dat je brengt. Je geeft toch iets weg. En ik was zo blij dat ik dat nu niet zelf hoefde te doen. Ik hoefde alleen maar aan de kant te staan en te roepen: “Prima! Maar kunnen we het nog één keertje over doen?”.’

Toch heb ik het idee dat je als regisseur kwetsbaarder bent dan als acteur. Je kunt je immers niet achter een rol verschuilen.
(lachend) ‘Vooral niet wanneer de film uitkomt. Het helpt dat Instinct ook voor grote festivals als Locarno en Toronto is geselecteerd. Daar kennen ze Carice misschien, maar mij echt niet. Die selectie bewijst wel dat de film bepaalde kwaliteiten heeft. Toch ben ik doodsbang voor Nederland. Tijdens het maken had ik dat nog niet zo in de gaten. Toen heb ik ongelooflijk genoten van het bijna moederlijke gevoel dat ik had om die groep te leiden. Maar zodra we klaar waren kreeg ik iets van: Oké jongens, het was superleuk, maar zullen we de film nu maar in de prullenmand gooien? Dat zie ik ook bij mensen om me heen die het goed doen in het buitenland – mensen als Carice en Ivo [van Hove, de regisseur van ITA, red.]. Die vinden het ook het allerbelangrijkst wat de mensen thuis van hun werk vinden. Want het is toch je nest. Daar moet het veilig zijn.’