Kennis van goed en kwaad

Een designer, dat is toch iemand die mooie spullen ontwerpt? Zo simpel is het allang niet meer. Op Dutch Design Week (DDW) is steeds meer social design te zien. Dat draait niet om uiterlijkheden, maar om het ontwerpen van oplossingen voor problemen.

De Oostenrijkse social designer Bernhard Lenger (1991) loopt voorop in deze beweging. Hij studeerde in 2016 af aan de Design Academy Eindhoven met het project This Is Ecocide. Hierin probeerde Lenger in samenwerking met de – dit voorjaar helaas overleden – Schotse jurist Polly Higgins en burgers om milieuvervuiling tot een internationaal strafbaar feit te laten verklaren. Ook was hij vorig jaar op DDW te zien met de interactieve tentoonstelling We Are Human Rights: een zoektocht naar concrete en praktische oplossingen voor mensenrechtenactivisten.

Niks mooie spullen dus, maar hemelbestormende, sociaal bewogen acties. En wat daar dan nog ‘design’ aan is? Volgens Lenger zit hem dat in de manier van denken. ‘Social design is niet eens zo anders dan een stoel ontwerpen, hoor. Als een stoel iemand rugpijn geeft, ga je als ontwerper ook denken: hoe kan ik zorgen dat die stoel beter zit? En vanuit die grote vraag werk je toe naar kleinere deelvragen, om uiteindelijk weer uit te zoomen naar de hele stoel. Bij social design is het net zo.

De toegevoegde waarde van designers bij een maatschappelijk probleem is, afgezien van creatief denken, dat ze een oplossing heel snel kunnen testen. Vanuit die test kijken ze dan weer verder: wat is er al goed, wat kan er beter? Niet alleen spullen zijn ontworpen, ook de politiek en onze samenleving. Dit betekent dus ook dat we dit ontwerp kunnen veranderen.’

Bernhard Lenger is oprichter van een collectief van acht ontwerpers: Foundation We Are. Deze Eindhovense club presenteert op DDW 2019 vijf projecten, waaronder Moral Lab. Dit wordt een installatie waarin het publiek een algoritme ‘opvoedt’ door een aantal ethische dilemma’s op te lossen. Bijvoorbeeld: moet een vader voor zijn kinderen een maaltijd kopen die gezond en voedzaam is maar te duur voor wat het gezin verdient, of een maaltijd die betaalbaar is maar minder gezond?

‘We willen uitzoeken of het mogelijk is een ethische theorie in te bouwen in een algoritme,’ legt Lenger uit. ‘Want algoritmes bepalen steeds meer. Ze zijn ook nuttig, omdat ze in staat zijn enorme hoeveelheden data te verwerken en dat komt van pas bij bijvoorbeeld het bestrijden van grote problemen zoals klimaatverandering. Maar algoritmes kunnen ook kwaad. We doen dit project in samenwerking met Bart Wernaart, docent aan de Fontys Hogeschool, en hij vertelde dat een van zijn studenten in een sollicitatiegesprek om wangslijmvlies was gevraagd.

Het bedrijf waar hij solliciteerde liet dat dan vervolgens door een computer analyseren; een algoritme bepaalt dan in feite of iemand wordt aangenomen of niet. Dat vind ik niet oké. Met Moral Lab willen we kijken of een ethisch algoritme mogelijk is, via het invoeren van antwoorden die mensen geven bij ethische dilemma’s waar je snel en op gevoel op moet reageren. Dus niet zoiets onmogelijks als het bekende trolleyprobleem, waarin je een heleboel slachtoffers kan voorkomen door één ander iemand dood te laten gaan. Deze installatie op DDW is een pilot, uiteindelijk willen we het Moral Lab met een grotere groep mensen gaan testen. Ik ben superbenieuwd naar wat er uitkomt, en of we er iets mee kunnen.’

Dat hij in het programma De toekomstbouwers aan tafel komt te zitten met topadvocaat Inez Weski – elke aflevering ontvangt presentator Nadia Moussaid behalve een designer ook een BN’er – is nieuw voor Lenger. ‘Hoe heet zij? Weski? Ik ga haar googelen. Goed dat ze komt, ik vind het sowieso altijd inspirerend om experts uit een heel ander vakgebied te ontmoeten. En ik vind het leuk om over mijn werk te praten. Wel spannend, want het is voor het eerst dat ik op televisie kom en ook voor het eerst dat ik een interview helemaal in het Nederlands zal geven.’

Lenger kwam zeven jaar geleden vanuit Oostenrijk naar Nederland. Destijds was de designwereld in Oostenrijk te traditioneel voor social design, terwijl de Design Academy in Eindhoven hem met open armen ontving. ‘Inmiddels is het designklimaat in Oostenrijk wel veranderd. Ik zou er graag een keer een project doen.’

Of het Lenger gaat lukken algoritmes op te voeden is nog afwachten, feit is dat geen zee Lenger te hoog gaat in zijn missie als social designer. Zo hoopt hij in de toekomst samen te kunnen werken met het Amerikaanse congreslid Alexandria Ocasio-Cortez en de jonge klimaatactivist Greta Thunberg: vrouwen die zich in hun idealisme niet laten tegenhouden door mitsen en maren, en daarmee zielsverwanten van Lenger. ‘Misschien ben ik enorm naïef, maar ik heb vooral heel veel zin om op een positieve manier over de wereld na te denken. Nee, een politicus ben ik niet, ik ben niet goed in roepen dat iets moet gebeuren. Maar ik wil wel heel graag aan de slag gaan. Het gewoon doen.’