Liefdesverhaal

Het had weinig gescheeld of jurylid nr. 11 in het Weinstein-proces was ontheven van haar burgerplicht. Ze had namelijk op een online boekenplatform een bericht gepost over Mijn duistere Vanessa, een roman over de relatie tussen een oudere man en een jong meisje.

Voldoende munitie voor Weinsteins advocaten om haar vertrek te eisen; iemand die dat boek had gelezen, kon onmogelijk onbevooroordeeld zijn in dit proces.

Het voorval tekent de hysterie rondom deze roman, waar Kate Elizabeth Russell naar eigen zeggen bijna twintig jaar aan heeft gewerkt. Het manuscript werd voor een bedrag met zeven nullen verkocht, waarmee ze in een klap haar studieschuld én die van haar echtgenoot kon aflossen.

Inmiddels is de publiciteitsmachine op hol geslagen, want dat buitenproportionele voorschot is niet de enige reden waarom dit het meest gehypete boek van 2020 is. Literair agenten kwijlden van vreugdevolle verwachting na het lezen van dit verhaal, dat literair genoeg is om niet als pulp te worden weggezet, maar commercieel genoeg om grote massa’s lezers aan te spreken.

Jacob Strane is 42, Vanessa Wye is vijftien. Hij is leraar Engels op de chique kostschool waarvoor Vanessa een beurs heeft gekregen. Als enig kind van ouders zonder geld en academische achtergrond is ze hier een buitenbeentje. En dan heeft ze ook nog rood haar. Als Strane haar daarmee complimenteert, is dat het begin van een obsessie die jaren zal duren.

Heen en weer springend in de tijd toont Russell hoe de verhouding zich ontwikkelt en welke gevolgen die voor de volwassen Vanessa heeft. Daarin speelt Lolita, het boek dat Strane zijn leesgierige leerling geeft, een cruciale rol. In haar verliefde vijftienjarige ogen is het verhaal van Humbert Humbert en Dolores Haze een liefdesgeschiedenis, zoals ook zij zich door Strane bemind in plaats van misbruikt voelt.

Mijn duistere Vanessa wemelt van de verwijzingen naar Nabokov, inclusief de titel, die afkomstig is uit Pale Fire (Bleek vuur), en de vlinder op het omslag.

Dat Vanessa vierhonderd pagina’s lang weigert haar relatie met Strane als misbruik te zien, zorgt bij de lezer voor toenemend ongemak. Ze kent alle argumenten: de machtsongelijkheid, het onvolgroeide puberbrein, maar ze voelt zich geen slachtoffer. Hij heeft haar nooit ergens toe gedwongen, ze wilde het zelf, vroeg er zelfs om. En hij? Hij had gewoon de pech verliefd te worden op een minderjarig meisje.

Explosief materiaal, en dan kwam er ook nog eens een rel overheen van een latinaschrijfster die Russell ervan betichtte aan de haal te gaan met dit gevoelige onderwerp. Wendy Ortiz publiceerde in 2014 een memoir over haar relatie met haar leraar Engels. Grote uitgevers toonden geen interesse. Excavation verscheen uiteindelijk bij een kleine uitgeverij en baarde weinig opzien. Volgens Ortiz omdat zij als latina commercieel gezien niet interessant genoeg werd gevonden.

Ze was woest dat een witte schrijfster nu miljonair werd met ‘haar’ verhaal. Zo belandde Russell in een mijnenveld waarin misbruik en racisme met elkaar verknoopt raakten. Ze ontkende niet Excavation gelezen te hebben, zoals ze ook tientallen andere boeken las over dit onderwerp, waaronder De kus van Kathryn Harrison, over haar incestueuze relatie met haar vader, en Tijger, tijger, waarin Margaux Fragoso beschrijft hoe ze vanaf haar zevende vijftien jaar lang werd misbruikt door een huisvriend van haar ouders. Zoals ze ook films als American Beauty, Lost in Translation en Pretty Baby noemt.

Je mag concluderen dat deze schrijfster al twintig jaar een bijna ziekelijke belangstelling heeft voor oude mannen die het met jonge meisjes doen. Daarin is ze bepaald niet de enige, maar nieuw is dat Russell door kritische geesten werd gedwongen te onthullen in hoeverre het verhaal dat ze in Mijn duistere Vanessa vertelt het hare is. Of, om in het jargon te blijven: is ze wel of niet een survivor?

Dat Vanessa nogal wat met Russell gemeen heeft, is evident: haar eenvoudige komaf, haar ouderlijk huis aan een stil meer in Maine, de beurs voor de kostschool, het baantje aan de hotelbalie – allemaal biografische elementen die ze in haar roman een-op-een heeft gebruikt. Dus, is de onvermijdelijke conclusie, zal die verhouding met die leraar ook wel waar zijn.

Wie het boek leest, kan zich inderdaad nauwelijks voorstellen dat ze iets dergelijks níet zelf heeft meegemaakt, zo overtuigend kruipt ze in het hoofd van de gekwelde Vanessa.

Toen Russell het manuscript tijdens haar studie creative writing bij een docente inleverde, kreeg ze het terug met in de kantlijn de mededeling: ‘Lever dit alsjeblieft niet nog een keer in, ik wil het niet meer zien.’

Wat ze erover kwijt wilde, is dat ze ervaring heeft met oudere mannen, die haar, als meisje in de provincie, toegang boden tot de wereld van kunst en literatuur waar ze zo graag bij wilde horen.

Dat is gelukt.

In de jaren dat Russell aan het boek werkte, verschoof ook haar eigen perspectief. De verboden liefde tussen Strane en Vanessa veranderde gaandeweg in een veel moeilijker te definiëren relatie. Zoals de getergde Vanessa zegt: ‘Het moet een liefdesverhaal blijven. Snap je? Dat moet het echt, echt blijven.’ (…) Want als het geen liefdesverhaal is, wat is het dan?’

Precies daarin schuilt de kracht van het boek.