Je leest dit artikel gratis. Wil je meer van de VPRO Gids? Neem een abonnement. Nu 12 weken voor slechts 10 euro. Ik wil meer lezen →
©
VPRO Gids
abonneer
De grauwe kooi
Tiger King is momenteel een van de bestbekeken Netflixdocumentaires. Het is Making a Murderer en Keeping up with the Kardashians in één. Vermakelijk, maar ook problematisch. ‘Dit is exploitatie’.
©
Courtesy of NETFLIX / VPRO Gids
Joe Exotic
De zevendelige documentaireserie Tiger King: Murder, Mayhem and Madness is de grote Netflixhit van dit moment. Binnen een week nestelde de op 20 maart uitgekomen reeks over de opkomst en de val van privédierentuineigenaar Joe Exotic zich al in de top drie van bestbekeken shows .
Online ontkom je niet aan de opiniestukken en memes over de geblondeerde lokken en glimmende circusjasjes van de hoofdpersoon. De Amerikaanse zangeres Cardi B tweette live terwijl ze Tiger King aan het bingewatchen was en deelde zo haar verbijstering en verwarring met haar elf miljoen volgers.
In 2014 wilden de Amerikaanse makers Eric Goode en Rebecca Chaiklin een documentaire maken over reptielenliefhebbers en hun drijfveren, vertelt Goode in de eerste aflevering. Totdat ze tijdens het filmen stuitten op een busje in het hete zuiden van Florida – met een grote zeldzame sneeuwpanter achterin.
De ontdekking is het begin van een vijfjarig project dat draait om Joe Exotic, geboren als Joseph Allen Schreibvogel. Een flamboyante, homoseksuele polygamist die een privédierentuin – The Greater Wynnewood Exotic Animal Park – runt in een gat in Oklahoma. Hij verdient zijn geld onder meer met het fokken van roofdieren en knuffelsessies met pasgeboren tijgers. Joe komt vaak in beeld met een tijgerwelp in zijn armen en een pistool op zijn heup. Hij is een showman en praatjesmaker in de oer-Amerikaanse traditie van de legendarische circusuitbater P.T. Barnum en Donald Trump. Joe leeft voor de camera en zegt precies wat het publiek wil horen.
Trailer trash
Met al die camerageilheid komt niemand er goed vanaf in Tiger King. Figuren als Joe en collega Bhagavan ‘Doc’ Antle, runnen hun dierentuinen als sektes. Hier zijn de eigenaren koning van hun slechtbetaalde werknemers, die vaak toch al aan de grond zitten. De lieve welpjes bieden de hoofdpersonen toegang tot rijkdom, bekendheid, seks en drugs. Hoewel we Joe Exotic continu zien gedurende de 317 minuten die Tiger King duurt, zit hij sinds begin 2019 in de gevangenis. Hij is tot 22 jaar cel veroordeeld voor het inhuren van een huurmoordenaar om dierenrechtenactiviste Carole Baskin om te leggen.
Dankzij alle geblondeerde haren, beschadigde gebitten en kleinzielige vetes straalt Tiger King een en al trailer trash uit. De makers doen er niets aan om die indruk weg te nemen. ‘We waren gezegend met hoofdpersonen die geobsedeerd waren door de camera,’ vertelt regisseur Rebecca Chaiklin in een interview met onlinemagazine Indiewire . ‘Narcisme was de gemene deler bij deze mensen en dat is een godsgeschenk voor een maker.’ De makers laten de hoofdpersonen hun verhaal vertellen zonder als scheidsrechter op te treden.
Dan Hassler-Forest: ‘Tiger King voelt misschien niet als exploitatie, maar is het wel. Deze mensen denken dat ze wat te winnen hebben bij alle aandacht.’
‘Is Tiger King ethisch gemaakt? Is het empatisch ten opzichte van de hoofdpersonen?’ overpeinst recensent Kathryn VanArendonk op cultuur- en entertainmentwebsite Vulture. Nee. Maar wel heerlijk om naar te kijken, geeft ze toe. Tiger King is een verhaal uit Story of Privé, vol roddels en schandalen, dat in een omslag van The New Yorker is gewikkeld. Iets om stiekem van te smullen. De documentaire lijkt op de reality-tv van TLC, zoals Keeping up with the Kardashians of de redneckperikelen uit Here Comes Honey Boo Boo. ‘Net zoals die shows behandelt deze documentaire zijn onderwerpen als nevenattracties in een circus.’
Polarisatie
En dat circus is de extreme armoede in Amerika, alleen wordt daar nooit inhoudelijk op ingegaan. Tiger King blijft steken in aapjes kijken. Mediawetenschapper Dan Hassler-Forest van de Universiteit Utrecht vergelijkt Tiger King met Temptation Island en MTV’s My Super Sweet 16. ‘Het heeft dezelfde gelikte visuele stijl en montage, maar ook dezelfde badinerende houding ten opzichte van de hoofdpersonen. Het is smullen van mensen die zichzelf voor de camera voor gek zetten.’ Dit keer alleen geen halfnaakte adonissen of verwende tieners, maar Amerikanen die tanden missen en sjacheren voor hun klatergouden bestaan.
Doordat de makers zich niet zichtbaar bemoeien met het verhaal, lijken ze onpartijdig. ‘Die illusie vertaalt zich in neerkijken op hun hoofdpersonen,’ legt Hassler-Forest uit. ‘Joe Exotic, Doc Antle en Carole Baskin worden neergezet als typetjes, zoals hoofdpersonage Michael Scott uit The Office. Het ontbreken van menselijkheid draagt bij aan het probleem van polarisatie in Amerikaanse cultuur en politiek.’ Want de makers van Tiger King hadden er ook voor kunnen kiezen om de onderliggende sociale en economische problemen in Amerika – die ertoe leiden dat figuren als Joe Exotic kunnen opklimmen en vallen – te onderzoeken. ‘Tiger King voelt misschien niet als exploitatie, maar is het wel. Want deze mensen denken dat ze wat te winnen hebben bij alle aandacht.’
Joe Exotic en kornuiten worden door de makers net zo uitgebuit als zij hun tijgers en leeuwen uitbuitten. Al hebben ze dit zelfs nadat de documentaire is uitgekomen niet door. Joe belt nu geregeld vanuit de gevangenis met de makers, omdat hij zo enthousiast is over alle aandacht die hij krijgt van zijn cipiers. Zijn naam siert billboards van Times Square tot aan Sunset Boulevard.
Tiger King: Murder, Mayhem and Madness is te zien op Netflix.
Een tijger in je achtertuin
KATJA DE BRUIN
In tien Amerikaanse staten mag je na betaling van dertig dollar voor een vergunning een leeuw of tijger als huisdier houden, in vier staten gelden zelfs helemaal geen regels. Op sommige plaatsen is het makkelijker (en goedkoper) om een tijger te kopen dan een hond.
Dat het mag betekent natuurlijk niet per definitie dat mensen het ook doen. Toch? Helaas. Hoeveel het er precies zijn, wordt door niemand bijgehouden, maar waarschijnlijk lopen er meer tijgers rond in Amerikaanse achtertuinen dan in de jungle waar ze thuishoren.
Joe Exotic is bij lange na niet de enige halvegare die roofdieren houdt, al is hij dankzij de enorme media-aandacht voor zijn handel en wandel inmiddels wel de bekendste. Op het hoogtepunt van zijn carrière huisvestte hij in de krappe kooien op zijn terrein meer dan tweehonderd tijgers, leeuwen, poema’s en alle denkbare kruisingen daartussen. Hij onderhield zijn menagerie met rondleidingen, circusoptredens, knuffelsessies en de verkoop van dieren aan andere liefhebbers.
Twaalf minuten knuffelen met een welpje kostte tachtig dollar. Zodra deze pluizige geldautomaten te groot en dus onhandelbaar werden, wisselden ze voor een paar duizend dollar van eigenaar. Raakte hij ze niet kwijt, dan werden ze domweg afgemaakt en opgevoerd aan hun broertjes en zusjes. Datzelfde lot wachtte ook de andere, minder fotogenieke dieren die bij Joes voordeur werden gedumpt in de veronderstelling dat ze door hem zouden worden opgevangen. Ze vormden een welkome aanvulling op het menu van de grote katten. Een volwassen leeuw of tijger eet jaarlijks al gauw voor vijfduizend euro aan vlees, dus een paar overtollige emoes zijn dan mooi meegenomen.
Boosdoener
Zo excentriek als Joe Exotic zijn niet alle particulieren die leeuwen en tijgers in hun achtertuin houden. Als ze al een achtertuin hebben. In 2003 meldde zich bij een ziekenhuis in New York een man met flinke bijtwonden. Hij beweerde te grazen zijn genomen door een pitbull. De werkelijke dader bleek de tijger die hij in zijn appartement in Harlem hield.
In de vierdelige podcastserie Cat People komen zowel de mensen aan het woord die grote katachtigen als huisdier houden, als de mensen die die praktijk te vuur en te zwaard bestrijden. Opvallend is dat de fanatiekste tegenstanders ooit zelf tijgerbaasjes waren. Ze wisten niet beter, en geloofden oprecht dat ze zeldzame roofdieren voor uitsterven konden behoeden door ermee te fokken.
De trieste werkelijkheid is dat al die gefokte exemplaren waardeloos zijn. Inteelt is onvermijdelijk en gefokte dieren uitzetten in de natuur is onmogelijk.
Grote boosdoener is, als zo vaak, de televisie. In de jaren negentig waren tv-sterren als Jack Hanna en Steve Irwin niet van het scherm te slaan. Hanna kwam graag opdraven in talkshows, met een tijger aan de lijn, en ook Irwins omgang met wilde dieren had weinig te maken met de werkelijkheid. Wetenschappelijk onderzoek naar de representatie van wilde dieren op televisie ondersteunt de gedachte dat mensen op ideeën worden gebracht als ze een tijger aan een talkshowtafel zien.
Over Joe Exotic is behalve de Netflixserie Tiger King ook de podcast Joe Exotic gemaakt, en ook in Cat People konden de makers niet om hem heen. Toch is dit veruit de meest genuanceerde en beste productie over dit onderwerp. Rachel Nuwer, de maker van Cat People, doet al acht jaar gedegen journalistiek onderzoek naar de wereldwijde handel in wilde dieren. Voor Cat People sprak ze onder anderen met Deborah Pierce, die spijt heeft van de aanschaf van leeuw Elsie en poema Charley, met oud-politieman Tim Harrison, die wekelijks wordt opgetrommeld als er weer eens een leeuw of tijger is ontsnapt, en met Carole Baskin, de vrouw die ooit zelf thuiskwam met 56 lynxen en zich ontpopte tot de vurigste tegenstander van Joe Exotic.
En Joe zelf? Die horen we ook nog even. Vanuit de gevangenis, waar hij de komende twintig jaar zelf mag ervaren hoe het is om opgesloten te zitten in een kooi.
De podcastseries Joe Exotic: Tiger King en Cat People zijn te beluisteren via de bekende podcastkanalen. Journaliste Rachel Nuwer, maker van Cat People, schreef deze longread over de handel in grote katachtigen: longreads.com/2020/03/16/tiger-trafficking-in-america.