Tuintherapie

Gelukkig zijn de thuiszitters met een tuin. Wie deze dagen doorkomt met zaaien, wieden en gieteren, wapent zich onbewust tegen stress, depressies en angstaanvallen. Dat betoogt Sue Stuart-Smith in Tuinieren voor de geest.

Het was niet zo gepland, maar het boek landt wel in buitengewoon vruchtbare bodem nu we tot ons eigen erf veroordeeld zijn. Stuart-Smith is een Engelse psychiater en psychotherapeut die zich heeft verdiept in het belang van groen voor ons zielenheil. Dat klinkt een beetje tuttig, maar wacht tot je hoort hoe gedetineerden, getraumatiseerde veteranen, drugsverslaafden, bendeleden en dwarslaesiepatiënten opknappen van een beetje groen om zich heen.

Stuart-Smith begint met de geschiedenis van haar grootvader, die als jonge soldaat in WOI gevangen werd genomen en in een Turks strafkamp terechtkwam. Hij wist te ontsnappen, overleefde op zee 23 dagen op louter water en kwam na een reis van duizenden kilometers meer dood dan levend terug in Engeland. Eenmaal opgelapt meldde hij zich in 1920 aan voor een opleiding tot tuinman, die speciaal bedoeld was voor soldaten die beschadigd waren teruggekeerd van het front. Het bleek zijn redding.

Datzelfde verhaal komt in vele varianten terug in dit boek. Neem de gevangenen op Rikers Island, die onder leiding van tuintherapeuten in een van de acht gevangenistuinen kunnen werken. Jaarlijks produceren ze niet alleen achtduizend kilo groente en fruit, maar ook bloemen voor binnen de muren. Geweld komt zelden voor in de tuin, waar sociale pikorde en raciale scheidslijnen lijken weg te vallen. Samuel vertelt hoe hij dertig jaar op en af in de gevangenis doorbracht, en nog nooit iets had gepresteerd waar hij trots op was. Totdat hij zijn tachtigjarige moeder aan de telefoon kon vertellen dat hij eigenhandig courgettes had gekweekt. Ze hadden in geen jaren zo’n positief gesprek gevoerd.

Dat een tuintje troost kan bieden en mensen weer op de been kan helpen, is niks nieuws en Stuart-Smith is niet de eerste die erover schrijft. Al in 1911 verscheen De geheime tuin van Frances Hodgson-Burnett, waarin het onhandelbare weesmeisje Mary dankzij een tuin in Yorkshire zowel geestelijk als lichamelijk een metamorfose ondergaat.

Vreemd genoeg refereert Stuart-Smith nergens aan deze klassieker die zo naadloos aansluit op haar boodschap. Ook Henk Wildschut had niet misstaan in dit boek. Deze fotograaf zag in de vele vluchtelingenkampen die hij bezocht hoe mensen in de meest barre omstandigheden toch probeerden een paar planten in leven te houden. In zijn hartverscheurende fotoboek Rooted (2019) legde hij vast hoe vluchtelingen rozen en peterselie naast hun tent plantten en een tuinhekje van lege waterflessen creëerden.

De Amerikaanse hoogleraar landschapsarchitectuur Kenneth Helpland komt wel voorbij in Tuinieren voor de geest. In Defiant Gardens (2008) schreef hij over de betekenis van tuinen onder extreme omstandigheden. Zo legden soldaten tijdens WOI met behulp van hun bajonet een tuintje aan in de loopgraven. Lege petroleumblikken fungeerden als gieter voor de goudsbloemen en Oost-Indische kers. Ze lieten zaad opsturen van thuis en groeven planten uit bij verlaten boerderijen. De legerleiding moedigde deze afleiding aan en uiteindelijk at het volledige westfront in 1918 groente uit eigen loopgraaf.

Honderd jaar later worden tuinen ingezet om getraumatiseerde veteranen te helpen. In Denemarken bijvoorbeeld, waar een tuin is aangelegd speciaal voor dit doel. Er is een vijver, een beekje en er zijn boomhutten en hangmatten, maar het is de enorme mammoetboom die de meeste veiligheid biedt. Een van de veteranen vertelt dat hij alleen onder zijn beschermende takken zijn ogen durft te sluiten.

Bij een zorgcentrum in Berkshire hebben ze juist een extreem kale en strakke tuin aangelegd, zonder schuilplaatsen of verrassingen. Geen kleuren, geen bessen, zelfs geen bomen met verkleurend blad. Dit is een tuin voor mensen met ernstig autisme, die geen enkele prikkel verdragen. Binnenshuis voelen ze zich opgesloten en gedragen ze zich veel agressiever dan in de tuin, waar ze schommelen of op de wip zitten.

Bijzonder aangrijpend is ook de tuin voor mensen met een dwarslaesie. Maanden zaten ze na hun ongeluk opgesloten in de klinische omgeving van ziekenhuis of revalidatiekliniek, zonder de troost van ruisende bomen, zingende vogels en de geur van rozen en lavendel. De ontwerper liet zich in een rolstoel en op een ziekenhuisbed naar buiten rijden om te ervaren hoe dat voelt.

Het zijn ontroerende maar ook overtuigende verhalen, want Stuart-Smith beperkt zich niet tot anekdotisch bewijs. Ze haalt het ene na het andere onderzoek aan dat uitwijst hoezeer we opknappen van contact met de aarde. Dat je hartslag daalt is eenvoudig meetbaar, maar er is ook biologisch bewijs dat door het inademen van bepaalde bacteriën in de grond het serotonineniveau in de hersenen wordt verhoogd. Je hoeft alleen maar onkruid te wieden voor een beetje extra gelukshormoon. Net zoals het uitrukken van brandnetels en bramen een prima remedie is tegen opgekropte woede en agressie.

De beroemde neuroloog Oliver Sacks zag dat patiënten met Parkinson, Tourette, ADHD en Alzheimer niet alleen baat hadden bij de kalmerende werking van muziek, maar ook bij de rust die een tuin op elk zintuiglijk niveau biedt. Dat effect is niet louter spiritueel, maar ook fysiek en neurologisch meetbaar.

Ook meetbaar: in achterstandswijken in Chicago waar spookachtige hoekjes met zwerfafval en brandnetels werden omgevormd tot buurttuintjes, daalde vuurwapengeweld met dertig procent.

Het moge duidelijk zijn: dit is niet zomaar een tuinboek, maar een inspirerende combinatie van biologie, criminologie, psychiatrie, antropologie en cultuurgeschiedenis die onherroepelijk leidt tot zwarte nagels.