Een feest van afzien

Omdat de uitreiking van de Libris Literatuur Prijs het meest exclusieve feestje op de boekenkalender is eerst een korte impressie, te beginnen met de dresscode: avondkleding. Die wordt niet door alle genodigden nageleefd, waardoor een wat onevenwichtig beeld ontstaat. Waar de een uitpakt met een slepende avondjapon en een bewerkelijk kapsel, houdt de ander het op een versleten jasje, opgeluisterd met een vettig sjaaltje en wat puberale leren armbandjes.

In de Spiegelzaal van het Amstelhotel staan veertien grote ronde tafels die elk plaats bieden aan tien mensen. Bij de entree wordt op een scherm aangegeven wie aan welke tafel zit. Dat leidt steevast tot opstoppingen, omdat honderdveertig gasten willen zien wie er allemaal beter geplaceerd zijn. Nadat is vastgesteld wie de disgenoten zijn, volgen paniekerige pogingen tot ruilen.

Wie een tegenvallende tafel treft, heeft alle tijd om te observeren hoe rasnetwerkers aan een enkele blik genoeg hebben om te bepalen wie de minkukels zijn die zich onderaan de apenrots bevinden. Wanneer iemand zich voor de derde keer aan je voorstelt, weet je dat je tot deze categorie behoort.

Er zijn vrouwen die dankzij hun blote jurk een jeugdige tattoozonde onthullen en vrouwen die tussen de gangen door met desinfecterende handgel in de weer zijn. Er zijn beroepstwitteraars die de hele avond met hun telefoon in de aanslag zitten om de concurrentie voor te zijn, en corporale types die zich gedragen alsof ze op de Tent van Minerva zijn.

Als je goed oplet, kun je de ene oud-juryvoorzitter tegen de andere horen verzuchten dat zijn jaar ‘wel erg slap’ was, en hoor je hoe politieke kopstukken vaardig de vraag omzeilen welke genomineerde titels ze hebben gelezen. Dan heb je nog de bobo die in zijn speech refereert aan de bekende schrijver Kees Nooteboom, en de spreekster wier hoofd in het luchtledige lijkt te zweven omdat haar jurk dezelfde kleur heeft als de gordijnen achter het podium.

Als vlak voor het dessert de cameraploegen binnenkomen om hun apparatuur te installeren, probeert iedereen uit die opstelling conclusies te trekken. Terwijl de hitte van de tv-lampen gaten in je foundation brandt, wordt vast wat sfeerbeeld van de genomineerden geschoten, die krampachtig zo ontspannen mogelijk proberen te kijken. Intussen is Nieuwsuur begonnen en praat Astrid Kersseboom de aanwezigen tijdens de bosvruchtenmousse live bij over de toestand in Jemen.

Dit feest, dat op 11 mei had moeten plaatsvinden, ging dus niet door. De winnaar wordt nu op 22 juni in Nieuwsuur bekendgemaakt. Hoe erg dat is? Niet erg, mits de genomineerde boeken massaal worden aangeschaft.

Aan Zwarte schuur van Oek de Jong hoeven we nauwelijks woorden vuil te maken, want dat heeft iedereen met een beetje boekenhart intussen gelezen, en anders ligt het wel klaar voor de zomervakantie. Manon Uphoff kreeg met Vallen is als vliegen eindelijk de bestseller die haar toekwam. Saskia de Coster, die sowieso nog nooit een slecht boek schreef, overtrof zichzelf met Nachtouders. Wessel te Gussinklo was dankzij het winnen van de BookSpot Literatuurprijs voor De hoogstapelaar al uit de schaduw getreden en Marijke Schermer staat met Liefde, als dat het is in de bestsellerlijst sinds ze in hetzelfde weekend werd geïnterviewd door zowel de Volkskrant als NRC. De darkest horse in het gezelschap is Sander Kollaard, die goed werd besproken, maar wiens prachtige Uit het leven van een hond door lezers vreemd genoeg nog niet massaal is omarmd.

De Libris vormt het slotstuk van een onstuimig jaar waarin de Nobelprijs twee keer werd uitgereikt, de Biesheuvelprijs niet werd uitgereikt, de Booker Prize twee winnaars kreeg, de Bob den Uyl Prijs een stille dood stierf en de BookSpot Prijs voor de zesde keer van naam veranderde.

Dat de Libris staat als een huis is te danken aan secretaris Patty Voorsmit, die vijftien jaar lang met ijzeren hand regeerde. Dit zou haar laatste uitreiking worden. Haar jurk had ze in november al in Parijs gekocht. ‘Toen we in april besloten het naar eind juni te verplaatsen hadden we nog hoop dat we toch iets live konden doen, maar met die anderhalve meter zit dat er niet in. Sommige uitgevers gaan met hun auteurs op de uitgeverij eten en we zorgen natuurlijk dat de genomineerden op 22 juni bloemen en champagne krijgen. Volgend jaar hopen we dat we in het Amstel weer als vanouds het glas kunnen heffen op de literatuur.’

Dat hoopt niet iedereen. Oek de Jong is voor de derde keer genomineerd en maakte daarnaast twee Gouden Uil-uitreikingen mee. ‘Alle schrijvers doen stoer, maar zo’n avond in het Amstel is een beproeving. Het is heel lawaaiig, dus je verstaat alleen de mensen die direct naast je zitten. Het programma wordt ontzettend opgerekt, je moet vier, vijf toespraken doorstaan en dan is de slottoespraak zo opgebouwd dat je tot de laatste minuut in spanning wordt gehouden. Ik denk dat bij veel schrijvers angst bestaat om toe te geven hoe stressvol dit is. Eigenlijk is het voor geen enkele schrijver leuk, behalve misschien voor een hele jonge debutant, die al dolblij is dat hij er bij mag zijn.’

Toen Oek de Jong in 2013 genomineerd was voor Pier en oceaan stond hij met de andere kandidaten in de gang op het punt de volle zaal binnen te gaan. ‘Tommy Wieringa riep toen enigszins theatraal: “Ik wil dood!” Dat geeft wel iets weer van de spanning. Ik vind het een tamelijk wreed ritueel, als ik eerlijk ben. Ik denk dat dit te weinig beseft wordt door de mensen van de Librisorganisatie. Zij denken waarschijnlijk: er staat heel veel geld tegenover. Het is niet alleen die vijftigduizend euro, maar ook de verkoop daarna. Dus je zit daar af te zien voor minstens honderdduizend euro en dat moet je er maar voor over hebben.’

De Jong kent schrijvers die vanaf het moment dat ze genomineerd waren niet meer in staat waren te werken. Tussen bekendmaking en uitreiking zitten gemiddeld zes weken. Zelf is hij op een punt gekomen dat hij eigenlijk geen zin meer heeft om aan dit circus mee te doen. Hij pleit voor het model van de Franse Prix Goncourt.

‘De jury vergadert in een bekend Parijs’ restaurant. Na de beslissing dalen ze af naar de pers en maken de winnaar bekend. Als die in Parijs woont, komt hij of zij met een taxi naar het restaurant, en anders spreekt iemand een paar uur later in zijn voortuin met de pers. Ik vind dat veel chiquer.’

Hoewel dat eindeloze diner de genomineerden dit jaar dus bespaard blijft, is het wel de bedoeling dat ze via een Zoomverbinding in beeld zijn als juryvoorzitter Ionica Smeets het verlossende woord spreekt. Ook daar is Oek de Jong niet gelukkig mee.

‘Als je wint is dat prima, maar de andere vijf moeten met een camera in hun gezicht dat verlies incasseren. Ik vind dat vrij ongevoelig, dus ik ben me aan het beraden. Misschien dat ik een mondkapje opzet.’

Ook Manon Uphoff klinkt niet erg teleurgesteld over het niet doorgaan van de uitreiking. ‘Ik vind het heel fijn dat ik genomineerd ben, maar ik ben er niet ongelofelijk rouwig om dat ik niet in een galajurk naar het Amstel Hotel kan. Het zou best kunnen dat ik over tien jaar een diep verdriet voel over deze geruisloze uitreiking, maar ik zie het niet als het belangrijkste in het leven.’

Uphoff heeft er bovendien al zo’n avond op zitten, want ze behoorde eveneens tot de genomineerden voor de BookSpot Literatuurprijs. Die ging toen naar Wessel te Gussinklo.

‘Je zit daar toch met een knoop in je maag van de zenuwen te oefenen op een glimlach voor als de prijs naar een ander gaat, want je wilt daar niet met een zure kop zitten. Ik ben altijd vreselijk gespannen voor dat soort dingen, daarom vind ik het ook niet zo erg. Het is niet zo dat ik tegen feesten ben of niet van lol maken houd, maar zo’n geforceerde prijsuitreiking staat haaks op wat ik met dit boek probeer te doen. Als ik ergens kom, duikt een ander soms de diepte van dat boek in, terwijl ik nu leef en niet zoveel jaar geleden.’

Uphoff zit op 22 juni niet met een dekentje op de bank voor de tv, want op de uitgeverij wordt een klein feestje voor haar georganiseerd, ‘geheel volgens de richtlijnen van het RIVM’.

Het is aan juryvoorzitter Ionica Smeets om er die avond toch nog wat van te maken.

‘Ik was van plan om één keer in mijn leven een echt coole jurk te laten maken bij Oso Couture, maar dat gaat nu niet door want ik ga niet in een galajurk bij Nieuwsuur zitten. Maar ach, er gaat zo veel niet door. Voor de genomineerden, en zeker voor de winnaar, is het veel erger. Zo’n feestelijk moment waarop jouw boek alle glorie krijgt, dat gun je iemand zo.’

Ze gaat in Nieuwsuur niet hetzelfde verhaal afsteken dat ze anders in de Spiegelzaal had gehouden. ‘Om in zo’n lege studio de spanning op te bouwen door de ene na de andere red herring te droppen, dat gaat niet werken. Ik ga gewoon vertellen dat al die zes boeken fantastisch zijn, en uitleggen waarom de winnaar de allerbeste is. Wat wel jammer is, is dat ik een hele goeie vinnige column voor de Volkskrant had bedacht die ik nu niet kan schrijven. Die moest gaan over hoe wetenschappers en schrijvers reageren als ze een prijs niet krijgen. Schrijvers gaan gelijk met modder gooien en columns schrijven, terwijl wetenschappers kalm blijven en denken: oké, dus jij krijgt die acht ton voor je onderzoek. Gefeliciteerd.’

Hoogleraar wetenschapscommunicatie Smeets leest zo’n zestig, zeventig romans per jaar. ‘Voor mij is lezen echt ontspanning, dus toen ze me als voorzitter vroegen was ik bang dat het als werk zou gaan voelen, maar ik vond het heerlijk om te doen. Voorheen las ik vrijwel uitsluitend Engelse romans. Nu heb ik allerlei schrijvers ontdekt van wie ik oudere boeken ga lezen, en ik heb me voorgenomen voortaan elk jaar de shortlist te gaan lezen. Er zijn meer oud-juryvoorzitters die dat doen. Ronald Plasterk doet het, Jet Bussemaker ook. De jury zelf voelde als een ongelofelijk leuke leesclub. Als je dat hele proces meemaakt, zie je bovendien hoe zorgvuldig en bloedserieus de juryleden hun taak nemen.’

Dankzij Smeets krijgen we dit jaar een wiskundig verantwoorde winnaar. ‘De voorzitter bepaalt hoe er gestemd wordt en dat is heel feestelijk als je zelf wiskundige bent. Je kan het op heel veel manieren doen, mijn doel was om het zo eerlijk mogelijk te doen en zo dat iedereen zich erin kon vinden. Uiteindelijk hebben we op twee manieren over de winnaar gestemd en beide keren kwam daar dezelfde winnaar uit.’

Ze is wel blij dat het er bijna op zit, want van alle kanten wordt geprobeerd haar informatie te ontfutselen. ‘Via Twitter proberen mensen me uit te horen. Sommigen hebben weddenschappen afgesloten en vragen om hints. Ik ben ook expres niet naar het Boekenbal gegaan, omdat iedereen dan tegen je aan gaat lopen zeuren. Zo’n strakke pokerface heb ik niet, bovendien had ik geen zin daar mensen tegen te komen die de shortlist niet hadden gehaald. Dus ik dacht: ik ga gewoon lekker wat anders doen.’