Het mirakel van Shawshank

Citizen Kane? The Godfather? Star Wars desnoods? Nee, volgens de bezoekers van ’s werelds populairste filmsite IMDb is de beste film aller tijden toch echt The Shawshank Redemption. Het Amerikaanse gevangenisdrama uit 1994 prijkt al twaalf jaar non-stop bovenaan de door bezoekers samengestelde ‘IMDb Top 250’ (zie kader voor meer informatie).

Dat ligt bepaald niet voor de hand. Bij verschijning was Shawshank een regelrechte flop. De film had een budget van 25 miljoen dollar en bracht in de Amerikaanse bioscopen slechts zestien miljoen op. De recensies waren gemiddeld positief, maar ook weer niet laaiend. Met hoofdrolspelers Tim Robbins en Morgan Freeman had de film een prima cast maar geen echte star power, en regisseur/scenarist Frank Darabont was destijds volslagen onbekend. En zo waren er wel meer elementen die het succes niet direct bevorderden: een onaantrekkelijke titel, een speelduur van bijna tweeënhalf uur, sombere thema’s (opsluiting, verkrachting, depressie) en een schrijnend gebrek aan vrouwelijke personages.

Vanwaar dan toch die huidige status als beste film ooit – niet alleen op IMDb, maar bijvoorbeeld ook in polls van filmblad Empire (2006) en de BBC (2011)? Nu The Shawshank Redemption in verband met het 25-jarige jubileum van de Nederlandse première opnieuw in de bioscoop verschijnt, geven we vijf verklaringen.

The Shawshank Redemption is een steengoede film. Jawel, het verhaal van een twintig jaar durende vriendschap tussen twee mannen in een zwaarbewaakte gevangenis is regelmatig sentimenteel, elke emotie wordt benoemd en elke plotwending uitgelegd – al dan niet in de voortkabbelende voice-over. Toch stoort dat nooit echt, omdat de vertelling zo’n heerlijk ouderwets karakter heeft. Met z’n klassieke ellende-en-verlossing-structuur en mythische trekjes staat Shawshank in de traditie van Charles Dickens, Mark Twain en Frank Capra. De chemie tussen de hoofdrolspelers is fantastisch en naar die warme vertelstem van Morgan Freeman kun je eindeloos blijven luisteren. Ook de bijrollen zijn erg memorabel: de barse gevangenisdirecteur (Bob Gunton), de sadistische bewaker (Clancy Brown), de broze oude bibliothecaris (James Whitmore).

Omdat regisseur Darabont eerder alleen enkele tv-producties had gemaakt, kwam Tim Robbins met de suggestie de gevierde Roger Deakins te vragen als director of photography. Deakins, de vaste cameraman van de gebroeders Coen, weet het beperkte gevangenisdecor afwisselend groots, intiem en beklemmend in beeld te brengen. In de eerste minuten pakt hij uit met een helikoptershot van het terrein, dat in combinatie met de meeslepende muziek van Thomas Newman en die stem van Freeman gegarandeerd voor kippenvel zorgt. Beter kan een film bijna niet beginnen.

Auteur Stephen King heeft de sympathieke gewoonte de filmrechten van zijn korte verhalen voor een symbolische dollar aan te bieden aan beginnende regisseurs. Zo kon Frank Darabont zijn carrière in 1984 beginnen met een tv-verfilming van het King-verhaal The Woman in the Room. King was daar zo enthousiast over dat hij Darabont ook de rechten bood van zijn novelle Rita Hayworth and the Shawshank Redemption (uit de bundel Different Seasons uit 1982) – ditmaal voor een cheque van duizend dollar, die King nooit verzilverde.

Darabonts script volgt de oorspronkelijke tekst zo getrouw dat King zelf er twijfels over had. ‘Ik vond het een geweldig script, maar nog veel te praterig,’ zei de auteur later in The Huffington Post. ‘Ik dacht: oei, dit verfilmen ze nooit.’

Producent Castle Rock (vernoemd naar het stadje uit veel Stephen King-verhalen, en dus een ideale partner) deelde die kritiek echter niet en liet Darabont zijn script ongewijzigd verfilmen. Als gevolg kan het succes van Shawshank deels aan King worden toegeschreven. Het verhaal bevat weliswaar geen bovennatuurlijke elementen, maar wel veel andere typische kenmerken van zijn proza, zoals een briljante spanningsopbouw, morele helderheid en lekker grove no-nonsensedialogen.

Een halfjaar na de teleurstellende bioscooprelease in 1994 werd The Shawshank Redemption tot een ieders verrassing (zeker die van de makers) genomineerd voor zeven Oscars. De film won niks, maar distributeur Warner durfde er daarna wel een gok mee te wagen: alsof het een blockbuster betrof, werd er een ongekend aantal videobanden van uitgebracht, begeleid door een nieuwe pr-campagne. Zo werd Shawshank alsnog een hit in de videotheek. Daarnaast was de film vanwege de lage bioscoopopbrengst relatief goedkoop aan te schaffen door televisiezenders. Eind jaren negentig kon je in de VS nauwelijks een zaprondje maken zonder een stukje Shawshank mee te pikken. Zo verwierf de film een steeds grotere schare fans, die het gevoel hadden dit obscure pareltje persoonlijk te hebben ontdekt. Een paar jaar terug vertelde Tim Robbins nog vol verbazing in Vanity Fair: ‘Overal waar ik kom, echt over de hele wereld, komen er mensen naar me toe om te zeggen dat die film hun leven heeft veranderd. Zelfs toen ik Nelson Mandela ontmoette, begon hij over zijn liefde voor Shawshank.’

De IMDb Top 250 laat zien dat de smaak van gemiddelde filmliefhebbers flink kan verschillen met die van filmprofessionals (makers, critici, deskundigen). De top tien ziet er fundamenteel anders uit dan die van gerenommeerde cinefielenclubs als het filmblad Sight & Sound of het American Film Institute. Een geijkte ‘beste film’ als Casablanca vind je op IMDb pas terug op nummer 49, Citizen Kane op 97, Tokyo Story op 179. Daarmee valt de lijst te interpreteren als een middelvinger richting al te academisch ingestelde kijkers. Hoe passend is het dan niet dat die lijst al jarenlang wordt aangevoerd door een laagdrempelige Hollywoodfilm die schaamteloos inzet op gevoel? In gesprekken over de film op onlineforums wordt de underdogstatus vaak benadrukt: Shawshank is de bescheiden David die al die pretentieuze Goliaths versloeg. Door veel en hoog te stemmen, houden de fans hun eigen ‘redemption story’ in stand.

‘I guess it comes down to a simple choice: get busy living, or get busy dying.’ The Shawshank Redemption zit vol met dit soort tegelwijsheden, die op zichzelf afgezaagd klinken, maar in de context van de film diepe indruk kunnen maken. Dat ontdekte de Britse filmjournalist Mark Kermode toen hij tien jaar na de verschijning een tv-reportage maakte over de toenemende populariteit van de film. Vooral in de VS ontmoette hij vele fans die Shawshank omschreven als een spirituele ervaring; een verhaal dat hun op een diep niveau hoop en bemoediging bood. Tim Robbins zei daarover tegen Kermode: ‘Veel mensen hebben weliswaar nooit in de gevangenis gezeten, maar voelen zich op een geestelijk niveau wel een slaaf van hun omstandigheden – van een baan, of een relatie, of wat het ook is dat ze gevoelsmatig achter tralies zet. Shawshank is een verhaal over het doorstaan en uiteindelijk ontvluchten van zo’n situatie. Dat geeft de film een universele kracht.’

De liefde gaat zo diep dat er een zekere cultus om de film is ontstaan. De inspirerendste citaten vind je terug op posters, T-shirts en als tatoeage, en de bewaard gebleven decors en rekwisieten worden gekoesterd als relikwieën. In 2000 werd de belangrijkste filmlocatie, een negentiende-eeuwse gevangenis in de staat Ohio, door een groep fans van de sloop gered en omgebouwd tot een waar bedevaartsoord, dat de lokale economie jaarlijks miljoenen dollars oplevert. Vorig jaar kwamen de cast en crew van de film hier samen met 30.000 fans om 25 jaar Shawshank te vieren.

Wie de magie graag ook nog eens beleeft, kan zelf een reisje boeken via shawshanktrail.com – of de film deze zomer gewoon nog eens bekijken in de bioscoop.