‘Ik ga hier niet meer weg’

Arnon Grunberg (1971) schuift aan op een van de duizenden nieuwe terrassen die New York sinds kort rijk is. Op last van de overheid heeft het restaurantwezen zich naar de stoep verplaatst. Chic geklede zestigers met witte mondkapjes zitten aan tafeltjes tussen snoeren met lampjes. Het trottoir aan de Upper East Side lijkt net een Italiaanse trattoria, al kondigt een stevige bries de herfst aan.

Hij kookt nooit, zegt hij. Tegenwoordig gaat hij weer bijna elke dag uit eten. ‘Heerlijk. Ik neem een boek mee, of de krant. Zo’n terras is ook een soort theater.’

De auteur, die New York thuis noemt, is net klaar met het inspreken van enkele videobrieven voor de vpro-serie die hij maakt met regisseur Ilja Willemsen: Europeaan in New York. In tien thematische videobrieven, aangevuld met persoonlijke gesprekken, verwoordt hij zijn liefde voor de stad. De presidentsverkiezingen spelen op de achtergrond ook een rol.

Grunberg: ‘Mijn beide ouders zijn in Berlijn geboren. Ik voel mij Europeaan en New York is op een bepaalde manier ook erg Europees. Het is gemaakt door mensen die niet in Europa konden blijven.’

‘Ik ben in januari 1995 naar New York gekomen voor de liefde. Met mijn eerste vriendin, Marianne, woonde ik een tijdje in Queens, daarna in Manhattan. Uiteindelijk ging ze terug naar Amsterdam. Ik ben verliefd geworden op New York. Het staatsburgerschap is een logisch vervolg op mijn greencard, die ik bijna tien jaar heb en die ik ook om praktische redenen heb aangevraagd: ik wilde niet meer zo lang in de rij staan op jfk, niet om de drie jaar mijn visum moeten vernieuwen. Maar het was vooral omdat ik dacht: ik ga hier niet meer weg. Ik wilde mijn verblijf een vastere, zekere basis geven.’

‘Ik denk dat New York een van de weinige metropolen is waar je je thuis kunt voelen zonder dat je daar een enorm gevecht voor moet leveren. Trump is natuurlijk een van de openlijkste anti-immigratiepresidenten ooit, maar los daarvan en afgezien van het afschuwelijks dat de oorspronkelijke bevolking is aangedaan, bestaat dit land bij de gratie van immigratie. New York heeft ook iets heel hartelijks, iets zachts.’

‘Misschien omdat New York zelf zo onthecht is. Veel mensen zijn op doortocht. Amerika biedt je ook de mogelijkheid om jezelf steeds opnieuw uit te vinden. Je kan altijd de auto pakken en naar Arizona of Utah rijden als je het zat bent.’

‘Ik heb ook gemengde gevoelens over de vs, maar ik houd wel echt van dit land. Soms gaan walging en aantrekkingskracht goed samen. Het heeft iets erotiserends, iets fascinerends, dat is ook wat ik in de liefde vaak heb.’

‘Afwisseling, een bepaald soort anonimiteit. De manier van leven die ik belangrijk vind is hier makkelijker te bereiken. Ik vind het heel fijn om alleen te zijn. In Nederland is dat veel moeilijker. Natuurlijk zou ik ook naar de bergen in Zwitserland kunnen verhuizen, maar ik houd toch ook heel erg van de stad.’

‘Absoluut, je kunt hier heel diep vallen en dan is het sociale vangnet niet of nauwelijks aanwezig. Tegelijkertijd is New York nog een redelijk socialistische stad als het gaat om huurbescherming. Er zijn hier veel meer opvangtehuizen voor daklozen dan in andere staten. Maar inderdaad, armoede is levensbedreigend, het is een aanslag op je gezondheid, op je leven.’

‘Zeker, maar in zekere zin heb je die armoede in Europa net zo goed. Daar zijn ook mensen die naar de Voedselbank gaan of vastzitten in een uitzichtloze baan. Lang bestond het idee dat er meer sociale mobiliteit is in Amerika. Dat je harder kan vallen, maar er ook beter uit kunt komen als je risico’s durft te nemen.’

‘Ik denk ook dat het Rijnlandse model veel beter is voor de mensen dan het Amerikaanse model. Maar als je emigreert kun je toch beter naar New York met al zijn moeilijkheden dan naar Europa, denk ik.’

‘Omdat je hier makkelijker geaccepteerd wordt. Mijn immigratieadvocaat komt uit Iran. Zijn broers en zussen zijn naar Duitsland gevlucht, maar ze zijn nooit helemaal Duitsers geworden, terwijl hij wel helemaal Amerikaan heeft kunnen worden.’

‘Het dna van Amerika. De hyphenated identity [dubbele identiteit, red.] is hier redelijk normaal. Je hoeft je niet op een bepaalde manier te gedragen om Amerikaan te mogen zijn. Het begrip Amerikaan omvat erg veel, zeker in New York. Ik zat eens tijdens Jom Kipoer in een taxi toen de chauffeur – een religieuze Pakistaan, een moslim – mij vroeg wat voor religie ik had. Ik antwoordde dat ik joods was, al ben ik helemaal niet meer religieus. Waarop hij tegen mij zei: “Waarom ben je niet in de synagoge? Het is Grote Verzoendag!” Nergens anders ter wereld vertelt een vrome moslim een seculiere Jood dat hij naar de synagoge moet. Ook dat is New York: het vanzelfsprekend samenleven van culturen die elders in de wereld grote conflicten hebben.’

‘Ik wilde naar huis. Dat ik ook nog kon gaan schrijven over de pandemie gaf de doorslag. Mijn vriendin, die in Nederland woont, was er helemaal niet gelukkig mee, maar ik wilde het met eigen ogen zien. Op een gegeven moment ben ik veel gaan wandelen en heb ik de stad ook weer opnieuw ontdekt.’

‘Ik wandelde op Manhattan, maar ik ben ook naar Elmhurst gelopen, een wijk in Queens.’

‘Vervreemdend en een beetje ongemakkelijk. Hier zijn de meeste mensen doodgegaan, dacht ik. Maar ook op Manhattan heerste een soort apocalyptische stemming. Er was bijna niemand op straat, behalve daklozen en politie. Voor het eerst voelde ik dat ik een ander soort alertheid moest hebben, zeker ’s avonds. Maar ik ben dankbaar dat ik hier mocht zijn. Je maakt geschiedenis mee. Dat bedoel ik niet onderkoeld, onthecht of arrogant. Ik wist ook: dit blijft niet zo, het komt wel goed. Op een gegeven moment moeten alle geprivilegieerde mensen die de stad zijn ontvlucht wel terugkomen. Na vier maanden bij je moeder in Connecticut heb je het toch wel gehad?’

‘Het hele land is veranderd. Door corona, door Trump, door de antiracismeprotesten. Dat lees je in The New York Times, je ziet het in de opiniepeilingen, je merkt het aan het collectieve bewustzijn. Men heeft het idee dat er een bepaald onrecht is dat eigenlijk onacceptabel is.’

‘Segregatie heb je ook in Parijs en Berlijn. Er is wel een aflevering over assimilatie, daarin wilde ik het over de positie van de oorspronkelijke bevolking hebben, want die kwam tijdens de blm-protesten nog niet zo aan bod. In een stadje in het noorden van de staat New York zijn we gaan praten met iemand van de Lenni-Lenape. Hij hoopt dat zijn volk weer terugkeert naar de plaatsen waar het ooit woonde, Philadelphia, Connecticut en New York. En ik spreek met auteur Vivian Gornick. Zij heeft een interessant essay geschreven over de assimilatie van de Amerikaanse Joden en de Joods-Amerikaanse literatuur.’

‘Eén keer, in Savannah. Ik vond dat ik er verder niet zo veel aan kon bijdragen, bijna alles was er al over gezegd. De blm-beweging heeft volgens mij het concept van herstelbetalingen wel urgenter gemaakt.’

‘Ik geloof niet zo in individuele herstelbetalingen. Een begin zou kunnen zijn dat er geld wordt gestort voor universele zorgverzekeringen voor groepen mensen. Maar eerst moeten bepaalde basisstappen worden gezet om – toegang tot – de zorg en universitair onderwijs te verbeteren.’

‘Ik heb thema’s gekozen die volgens mij essentieel zijn om Amerika te begrijpen. Gezondheidszorg vind ik een super-Amerikaans thema! Daar begint de ongelijkheid.’

‘Ongeveer duizend dollar per maand. Ja, dat is heel veel geld vergeleken met Nederland. Maar goed, voor de huur die ik hier betaal kan ik in Amsterdam ook een prachtig huis krijgen. Tot die offers ben ik blijkbaar bereid en met mij vele anderen.’

‘Mijn werkster komt uit Ecuador. Zij kwam hier zonder papieren, haar moeder was nog analfabeet. Zij heeft een greencard gekregen door middel van een huwelijk. Haar man was chauffeur, maar zit nu in de ziektewet. Haar dochter heeft de sat-test [gestandaardiseerde toelatingstest voor hogescholen en universiteiten, red.] gedaan, want zij wil naar de universiteit. Je ziet dus wel een opwaartse sociale mobiliteit. Er is hier natuurlijk wel iets van een sociaal vangnet, al is het heel beperkt. Er zijn ook beurzen.

‘Mijn leraar Frans zit ook in een aflevering, die was niet verzekerd om allerlei redenen. Toen hij zijn sleutelbeen brak, wilden veel ziekenhuizen hem niet helpen.’

‘Hij krijgt zijn arm niet meer helemaal omhoog. Waarschijnlijk heeft hij ook niet meteen hulp gezocht, omdat hij onverzekerd was. De zorg is ook relatief duur hier aangezien artsen je vaak onnodig lang onder behandeling houden, uit angst voor aansprakelijkstelling. Mijn beste vriendin was bevallen in het New York Presbyterian Hospital. Daar zei de gynaecoloog na de bevalling tegen haar: “Ga maar naar het Plaza Hotel, daar ben je goedkoper uit. En beter af.” Ik heb de bevalling voorgeschoten, dat was geloof ik zo’n 15.000 dollar. Laatst kreeg ik een zalfje voorgeschreven dat kostte [mijn verzekering, red.] duizend dollar. Er gaat iets heel erg mis in het systeem. De Democraten hebben daar ook helemaal geen antwoord op. Obamacare werkt, maar ook weer niet. Er is nooit een sanctie doorgevoerd, een boete voor onverzekerd zijn.’

‘Ja. Het vereist een veel radicalere verandering om het systeem te laten werken.

‘Daar is blijkbaar een ergere catastrofe dan corona voor nodig. Het is net als met de wapenwet: er zit een lange traditie aan vast. In Amerika is het overheersende gevoel toch: de overheid gaat mij niet vertellen wat ik moet doen. Mensen doen het zelf wel.’

‘Maar twintig procent van de inwoners van de staat New York stemde op Trump. Hij was nooit aan de macht gekomen zonder de evangelische christenen, die moet je niet onderschatten. We hebben gesproken met prolifeactivisten die geloven dat Trump door God is gezonden om een einde te maken aan abortus.’

‘Het kan zijn dat ik het niet doorheb, zoals een kikker het niet schijnt te voelen als het water langzaam aan de kook wordt gebracht, maar ik vind het hier nog altijd geen politiestaat. Dat zou pas het geval zijn als wat ik schrijf kan leiden tot arrestaties. Als je basisrechten niet meer beschermd worden door een rechterlijke macht.’

‘Als ik 88 ben of negentig en veel hulp nodig heb, wil ik naar de Zwitserse bergen om daar te sterven. Daarna wil ik in Oekraïne worden begraven, in Brody, het stadje waar Joseph Roth [Joods-Oostenrijkse schrijver en journalist, 1894-1939, red.] is geboren. Daar is een hele mooie oude Joodse begraafplaats waar schapen grazen. Ik vind het ook wel leuk dat ze hier dan moeten regelen dat mijn lijk daarnaartoe gaat.’