Hier met die data

Data en privacy is een regelmatig terugkerend thema in VPRO Tegenlicht: de informatie die wij bewust en onbewust op internet achterlaten, en wat grote bedrijven daarmee doen. De technologiereuzen uit Silicon Valley confisqueren, beheren en verkopen onze persoonlijke gegevens, met grote gevolgen. Het levert niet alleen griezelig specifieke advertenties op, maar had bijvoorbeeld ook invloed op de Brexit en de verkiezing van Donald Trump.

In 2019 verscheen het boek The Age of Surveillance Capitalism van Shoshana Zuboff, waarin ze verontrustend helder uitlegt hoe bedrijven als Google en Facebook rijk worden dankzij onze gegevens. Ook hierover maakte Tegenlicht een veelbesproken uitzending, ‘De grote dataroof’. Daarin wordt duidelijk dat het niet alleen onze foto’s en berichten zijn waar de technologiebedrijven een slaatje uit slaan, ze azen vooral op de veel subtielere kennis die af te lezen is uit ons gedrag op internet. Door gegevens over schermtijd, surfgedrag, contacten en locatie met elkaar te combineren, voorspellen de techbedrijven met benauwende nauwkeurigheid het gedrag van de consument. Die gegevens zijn van grote waarde voor adverteerders.

‘Het dringt nu ook bij het grote publiek door dat al onze gegevens op straat liggen,’ zegt regisseur Alexander Oey. ‘Dat zie je ook aan de populariteit van een documentaire als The Social Dilemma, die nu een hit is op Netflix. Wat erin gezegd wordt is niet per se nieuw, maar kennelijk zijn de mensen er nu klaar voor. Lange tijd waren ze te verliefd op hun smartphone, en verscholen ze zich nog achter de stoplap: ik heb niets te verbergen.’

Het wordt steeds duidelijker hoe Silicon Valley onze maatschappij structureel verandert, en niet alleen ten goede. ‘We zijn internet en sociale media als natuurverschijnsel gaan zien, maar het is door mensen ontwikkeld,’ zegt Oey. ‘We leren steeds meer over de mechanismen erachter en wat daar de gevolgen van zijn. Op de basisschool in Silicon Valley, waar veel werknemers van Google en Apple zitten, is geen scherm te zien. Kinderen werken daar met boeken en potloden en hebben een moestuintje. Hun ouders weten waar ze op hun werk mee bezig zijn: een middel zo verslavend als heroïne.’

Met nieuwe technologische innovaties komen ook nieuwe manieren om onze privacy te schenden. ‘Smart-home-systemen worden steeds populairder, maar zijn zo lek als een mandje,’ zegt Oey. ‘Ook uit ogenschijnlijk simpele gegevens kun je veel aflezen. Als je een lamp hebt die met het internet verbonden is, weet die lamp ook hoe lang je wakker bent. Fabrikanten verkopen die gegevens door aan bijvoorbeeld hr-bedrijven. Zo kan het gebeuren dat iemand niet uitgenodigd wordt voor een sollicitatiegesprek, omdat hij elke dag veel te laat naar bed gaat.’

Het is om moedeloos van te worden, als eenvoudige smartphonebezitter die ook gewoon met zijn oma wil whatsappen. Maar Tegenlicht zou Tegenlicht niet zijn als er geen hoop en handelingsperspectief geboden zou worden. Daarom heet de uitzending van deze week ‘Herover je data’. Regisseur Oey: ‘We onderzoeken wat we zouden kunnen doen om de controle weer terug te pakken. Iets opbouwen wat de burger ten goede komt, en niet de bedrijven in Silicon Valley. Daarvoor moeten we niet kijken naar Amerika, en ook niet naar China. In de vs zitten bedrijven als Apple en Google, die onmetelijk rijk zijn geworden met onze gegevens. En in China is het vooral de overheid die monitort en stuurt wat mensen online doen.’

Daarom kijkt Tegenlicht naar Europa, waar de privacywetten beter zijn en de politieke wil steeds groter wordt. Wat zijn de initiatieven op internationale, maar ook lokale schaal die de burger nog een beetje moed geven?

Rode draad in de uitzending is het echtpaar Francesca Bria en Evgeny Morozov. Bria maakte samen met burgemeester Ada Calou van Barcelona een veilige digitale stad en is nu directeur van het Italian Innovation Fund. Morozov, die ook al in menig Tegenlicht-uitzending te zien was, is internetcriticus en schrijver van invloedrijke boeken over technologie. Oey zocht ze op in hun Italiaanse villa. ‘Een leuk, af en toe kibbelend stel,’ zegt hij. ‘Ze hebben al veel voor elkaar gekregen en hun invloed reikt steeds verder.’

Een van de initiatieven die de internetactivisten hoop geeft, is een Europese clouddienst genaamd Gaia-x, een initiatief van 22 Franse en Duitse bedrijven en instellingen. Die moet een veilig alternatief bieden voor de opslagruimte van Apple en Google, en tegelijk de mogelijkheid om data onderling te delen, wat vervolgens innovatie ten goede komt. ‘Dit is niet alleen voor burgers, maar ook voor bedrijven belangrijk. Hun privacygevoelige data worden onder Europese wetgeving beter beschermd. Dat maakt het kansrijk,’ zegt Oey.

De Nederlandse privacydeskundige en designer Tijmen Schep vertelt over zijn prototype van een smart-home-systeem dat wel veilig is. Want we willen het liefst natuurlijk wel de lusten van een wereld vol technologie en verbinding.

Dat data niet de vijand hoeft te zijn, maar ook in je voordeel kan werken, bewijst het project Hollandse Luchten van de Amsterdamse onderzoeksinstelling Waag, gerund door Marleen Stikker. Daarin doen burgers die in de omgeving van Tata Steel wonen metingen van fijnstof. Met die gegevens, gecombineerd met die van de overheid, kunnen ze zelf aantonen hoe het staat met de luchtkwaliteit en zo de controle terugpakken. Oey: ‘Het ideaal is user independence: een publieke onlinewereld waarin we zelf beslissen over onze informatie.’