Make satire great again

‘I can see Russia from my house.’ Wie denkt aan Sarah Palin hoort haar deze zeven onsterfelijke woorden uitspreken met haar karakteristieke stem. Alleen heeft de voormalige gouverneur van Alaska, en in 2008 running mate van Republikeinse presidentskandidaat John McCain, dit nooit gezegd. Dat was komiek Tina Fey. Zij deed dit als Palin tijdens de opening van het 34ste seizoen van Saturday Night Live (SNL). In haar latere tv-carrière als realityster herhaalde Palin bij wijze van grap nog vaak deze aan haar toegeschreven uitspraak.

Sinds de eerste aflevering in 1975 beïnvloedt SNL het politieke discours in Amerika. Werkelijkheid en komedie versmelten in de sketches. De persiflages van de machtigste personen in het land etsen zich in het culturele bewustzijn en dringen door tot Washington. Toen George W. Bush in het Witte Huis woonde gebruikten medewerkers het niet-bestaande woord ‘strategery’ als omschrijving van hun strategiebesprekingen. Een term bedacht door komiek Will Ferrell, die voor SNL in de huid van Bush kroop.

Donald Trump twittert geregeld zijn onvrede over de persiflage van Alec Baldwin – ‘Saai!’ of ‘Really bad television!’ – ook al lijkt de acteur vaak verbatim de president te citeren. Toch staan veel politici in de rij voor een optreden bij SNL – van Ralph Nader in 1977 tot Hillary Clinton in 2016, ook al worden ze in sketches gefileerd. Door een cameo lijken ze immers hip en het laat zien dat ze om zichzelf kunnen lachen. En als we dat onderzoek mogen geloven laat zo’n tien procent van de pakweg tien tot veertien miljoen kijkers zich in een verkiezingsjaar door SNL leiden in hun stemgedrag. Dat lijkt niet veel, maar als je dat doortrekt naar het landelijke electoraat in Amerika zijn dat al gauw honderdduizenden stemmen. In 2016 bepaalden een kleine 80.000 kiezers het lot van de verkiezingen.

Waaraan heeft SNL die invloed te danken? Daarvoor moeten we eerst terug naar 2008. De verwarring rond Fey en Palin is een goed voorbeeld hoe SNL het electoraat beïnvloedt. ‘Toen Palin werd gepresenteerd als vicepresidentiële kandidaat was ze grotendeels onbekend,’ legt hoogleraar politieke communicatie Dannagal Young van de University of Delaware aan de telefoon uit. Weinig Amerikanen kenden de gouverneur van Alaska toen ze twee maanden voor de verkiezingsdag aan het Amerikaanse publiek gepresenteerd werd. Daarnaast gaf Palin – met reden – bijna geen interviews tijdens de campagne. ‘De paar die ze wel deed waren belabberd.’

Zo kon ze desgevraagd in een interview geen enkele naam noemen van de vele kranten of tijdschriften die ze naar eigen zeggen las.

‘Bij gebrek aan beelden van de echte Palin gebruikten actualiteitenprogramma’s beelden van SNL,’ licht Young toe. ‘Het typetje van Fey werd de lens waarmee Palins geloofwaardigheid werd onderzocht.’ De eindeloze herhaling van SNL-beelden vertaalde zich volgens onderzoek van politicologen van East Carolina University in invloed op de verkiezingsuitslag: het Tina Fey-effect. Ze ontdekten dat de kans dat Republikeinse en partijloze kiezers op de Republikeinse kandidaat zouden stemmen met ruim 45 procent afnam als ze clips hadden gezien van de Palinpersiflages. Met de typetjes en het ridiculiseren van politieke onderwerpen beïnvloedt de show de manier waarop kijkers en mediaorganisaties naar politici kijken.

Feys hilarische typetje weerhield Palin er niet van om een maand voor de verkiezingen op te komen draven voor een cameo in SNL. Het was de tijd vóór Donald Trump, toen politieke satire en het publiek nog niet volledig in de greep van polarisatie waren. Tijdens de openingssketch verwart gast Alec Baldwin de echte Sarah Palin met Tina Fey. ‘Je kunt onze Tina toch niet naast that horrible woman neerzetten op het podium?’ foetert de acteur, die sinds oktober 2016 voor SNL bijna wekelijks in de huid kruipt van Trump. ‘Alec,’ zegt SNL-bedenker en -producent Lorne Michaels, ‘mag ik je voorstellen aan gouverneur Palin.’

Al vanaf de allereerste uitzending van Saturday Night (Live werd er twee jaar later aan toegevoegd vanwege een rechtenkwestie) in 1975 houden Amerikaanse politici nauwlettend in de gaten wat er over hen gezegd wordt in het programma. Volgens The Washington Post werd de Democratische kandidaat Al Gore in 2000 door zijn medewerkers gedwongen video-opnames van de nepverkiezingsdebatten van SNL te bekijken. Het zuchtende en met zijn ogen rollende typetje dat komiek Darrell Hammond neerzette, bevestigde bij kijkers namelijk de bestaande vooroordelen over Gores elitaire en afstandelijke houding.

Dat politici SNL op de voet volgen heeft onder meer te maken met de wijze waarop het programma president Gerald Ford in 1975 aanpakt. Meteen in de allereerste aflevering neemt acteur Chevy Chase hem stevig op de korrel. In het nepjournaal ‘Weekend Update’ zet de komiek als nieuwspresentator de toon voor twee jaar sketches tot aan de verkiezingen van 1976: Ford als onhandige politicus die niet aan het roer hoort te staan van Amerika. ‘Goed nieuws! Gerald Ford is over zijn verkoudheid heen,’ zegt Chase terwijl hij bloedserieus in de camera kijkt. ‘Volgens de artsen in het Witte Huis duurt het nog een paar dagen voordat zijn motorische functies weer volledig hersteld zijn. Ze verwezen daarmee naar Fords vorige verkoudheid, toen bond hij zijn schoen vast aan zijn föhn en verleende Richard Nixon per ongeluk gratie.’

Ford is als ‘accidental president’ een makkelijk doelwit. Hij is niet gekozen door het volk, maar volgt Richard Nixon op, die moest aftreden vanwege zijn rol in het Watergateschandaal. Hoewel Ford met enthousiasme wordt ontvangen door het volk verspeelt hij zijn krediet door Nixon gratie te verlenen.

Latenightshows als die van televisielegende Johnny Carson durven zich in die tijd niet te branden aan Watergate, laat staan dat ze politici bekritiseren of te kakken zetten. SNL breekt hier in de jaren zeventig mee en zorgt er met actuele politieke satire voor dat het sindsdien elk verkiezingsjaar weer relevant is voor kijkers. Hiermee legt SNL de fundamenten voor latere programma’s, zoals The Daily Show, waarin politieke satire een belangrijk ingrediënt is. Later in het eerste seizoen vertolkt Chase – zonder de verkleedpartijen en imitaties die we tegenwoordig van SNL kennen – Ford in een reeks vernietigende sketches. Als president valt Chase onder meer van een ladder terwijl hij een kerstboom versiert en ziet hij een glas water aan voor een telefoonhoorn. Het zijn grappen die blijven plakken in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 1976.

‘De behandeling van Ford is uniek in de geschiedenis van SNL. Tegenwoordig pakken ze een herkenbare eigenschap van een politicus en vergroten die uit,’ vertelt politicoloog Young. Zoals Dana Carveys elitaire, stijve persiflage van George H.W. Bush of Will Ferrells vertolking van Bush jr., die hij zo mogelijk nóg onsamenhangender laat praten. ‘Maar Chevy Chase verzon een niet-bestaande eigenschap van Ford.’ 

Hierbij wordt SNL – net als bij Palin drie decennia later – geholpen door de pers in Washington. Cynisch geworden na Watergate zoeken ze nieuwe frames om het Witte Huis te verslaan en SNL presenteert er een op een fluwelen kussentje. Volgens campagnemedewerkers van Ford is de show er mede debet aan dat de president uiteindelijk verliest van de Democratische gouverneur Jimmy Carter.

Niet dat Ford zich zomaar gewonnen geeft. Op 17 april 1976 verandert de president voorgoed het politieke proces en het medialandschap van Amerika. Zijn perswoordvoerder Ron Nessen is die avond gastpresentator bij SNL en zelf doet hij mee in twee vooraf genomen korte cameo’s. Met nog een kleine zeven maanden te gaan voor de verkiezingen wil het Witte Huis de angel uit de grappen halen over de ‘Klutz-in-chief’ en een publiek van 22 miljoen rebelse jonge kiezers bereiken.

Want wat we nu normaal vinden – een president of politicus bij The Daily Show of op de bank bij Late Show-presentator Stephen Colbert – is in de jaren zeventig nog niet bon ton onder de regerende klasse. Het optreden van Ford en Nessen verandert entertainmentprogramma’s in een nieuw politiek slagveld. ‘Het was erg slim van Ford om te proberen de grappen voor te zijn,’ zei Mark Katz, voormalig speechschrijver voor Bill Clinton, in The New York Times. ‘Tegenwoordig staan politici in de rij om de draak met zichzelf te steken in latenightshows.’ Een optreden bij SNL maakt politici nu eenmaal menselijker, beaamt historicus Kathryn Cramer Brownell. En verkiesbaarder. Volgens een peiling uit 2019 van The Hollywood Reporter en onderzoekbureau Morning Consult zorgt een optreden bij SNL ervoor dat 32 procent van kiezers een politicus in een gunstiger licht ziet.

Er zit wel een schaduwkant aan dat om jezelf lachen, vertelt Brownell. ‘Het verlegt de focus van kwalificaties als besturen naar de theatrale kunsten van politici. Voor hen zijn deze shows een middel geworden om het imago op te krikken of om kritiek onschadelijk te maken.’

Een goed voorbeeld is Donald Trump. Zelfs na racistische uitlatingen tijdens zijn campagne mocht de realityster – altijd goed voor hoge kijkcijfers – in 2015 de rol van gastpresentator op zich nemen.

SNL beweert graag onpartijdig te zijn, maar dit kwam volgens critici in dit geval vooral neer op het witwassen van een controversiële kandidaat. New York Times-televisierecensent James Poniewozik beschrijft Trumps optreden in zijn boek Audience of One als een donatie in natura aan diens campagne. ‘Iedereen was ervan overtuigd dat hij niet kon winnen, dus waarom niet een lolletje trappen en er een slaatje uit slaan?’ Volgens Brownell heeft SNL zich die kritiek aangetrokken door zich anders dan voorgaande jaren veel meer te richten op Trumps beleid, zoals zijn desastreuze aanpak van de corona-epidemie, in plaats van op zijn persoon. Trump valt overigens ook niet te persifleren. De ultieme realityster is zelf al zo over the top dat Alec Baldwins typetje, in tegenstelling tot Tina Feys Palin, vermoedelijk geen nieuwe inzichten verschaft over de president en daarmee dus geen kiezers op andere gedachten zal brengen, meent Brownell.

De polarisatie van de VS onder Trump – dit jaar verder versterkt door de coronacrisis – zal de impact van SNL dit verkiezingsjaar waarschijnlijk afzwakken. Politieke satire is volgens conservatieve Amerikanen een linkse hobby geworden van comedians die zich hebben teruggetrokken in de loopgraven van hun eigen informatiebubbel. Kritiek op Trump wordt gezien als kritiek op hun normen en waarden. Je kunt je momenteel bijna niet meer voorstellen dat een Republikeinse politicus net als Ford of Palin bereid is om zichzelf te lachen en te roepen: ‘Live from New York, it's Saturday Night!’