Meisjesboek voor iedereen

Al ruim dertig jaar trek ik ergens in december Little Women van de plank. Zoals sommige lezers elk jaar in de dagen voor kerst De avonden lezen, of Dickens’ Christmas Carol, zo belichaamt de klassieker van Louisa May Alcott voor mij het ultieme decembergevoel.

Escapistisch lezen is een groot, maar weinig bezongen genoegen. Waarom een boek herlezen dat je bijna uit je hoofd kent? Objectief beschouwd is herlezen tijdverspilling. In de kostbare leestijd die een mens met baan, gezin en erf heeft, kun je immers beter iets nieuws lezen. Alleen soms even niet. Dan verlang je naar dat warme, geborgen gevoel dat dat ene boek nu eenmaal oproept. Voor mij is Little Women zo’n boek.

De eerste editie die ik las, een jaar of veertig geleden, had de monsterlijke titel Onder moeders vleugels. Maar over bijzaken als slechte titels maak je je als tienjarige lettervreter niet druk. Dus las ik deze ernstig versimpelde editie, over de lotgevallen van mooie Meg, wilde Jo, verlegen Beth en ijdele Amy March, gewoon als het zoveelste kinderboek.

Toen ik ontdekte dat er een vervolg was, kon ik mijn geluk niet op. Maar nadat ik in Op eigen wieken had geconstateerd dat Meg met John trouwde en Amy met Laurie, terwijl Jo eindigde onder een paraplu met een bejaarde Duitse professor, was mijn wereldbeeld ernstig geschokt. Waarom niet gewoon ja gezegd tegen Laurie met zijn zwarte krullen en comfortabele erfenis?

Dat ik niet de enige lezer was die zich druk maakte over deze kwestie wist ik toen nog niet, en dat Little Women een Amerikaanse klassieker was, veel dikker en complexer dan de uitgeklede versie die ik had gelezen, ontdekte ik ook pas jaren later. In 1988 kocht ik voor een paar gulden het origineel, dat ik sindsdien letterlijk heb stukgelezen.

Jo March en haar boezemvriend Laurie zijn voor Amerikanen net zo iconisch als Tom Sawyer en zijn gabber Huckleberry Finn, Oom Tom en zijn Negerhut en Het Kleine Huis en zijn Prairie. Little Women is weliswaar primair een meisjesboek, ook de meeste jongens kennen het verhaal van de vier zusjes die zich met hulp van moeder Marmee door het leven slaan.

Niet voor niets is er een aflevering van Friends waarin Joey op aandringen van Rachel Little Women leest. De grap is dat hij het verhaal niet kent, waarmee zijn grenzeloze onwetendheid treffend wordt geïllustreerd.

Ook buiten Amerika had Little Women met meer dan vijftig vertalingen een enorm bereik. Zo speelt het een prominente rol in Elena Ferrantes Mijn geniale vriendin. Als de kleine Lila en Lenù geld krijgen van Don Achille kopen ze samen Piccole donne, dat ze oneindig vaak lezen en dat hun het gevoel geeft dat er een ander leven mogelijk is.

Jo March moet het niet van haar uiterlijk hebben, maar van haar sprankelende geest. Ze is slim, dwars, onhandig, impulsief, driftig, ambitieus en doet niets liever dan op haar zolderkamer lezen en schrijven, terwijl ze de ene na de andere appel eet. Trouwen wil ze beslist niet – een ongekend progressieve boodschap voor een boek dat in 1868 verscheen.

De wereld heeft heel wat beroemde schrijvers aan Jo te danken: Simone de Beauvoir speelde met haar zusje scènes na, J.K. Rowling (roepnaam Jo) deelde niet alleen een opvliegend karakter, maar ook een brandende ambitie om schrijver te worden en Patti Smith zag dankzij Jo in dat meisjes hun toekomst zelf in de hand hadden.

Ook uiteenlopende grootheden als Susan Sontag, Nora Ephron, Margaret Atwood, Carson McCullers, A.S. Byatt, Jhumpa Lahiri en Gloria Steinem noemden Jo hun rolmodel.

Hoe is het mogelijk dat een personage uit een boek dat honderdvijftig jaar oud is tot op de dag van vandaag zo veel meisjes weet te inspireren? Dat is het meesterschap van Louisa May Alcott, die veel van zichzelf in de vrijgevochten Jo stopte.

Hoewel Alcott haar leven lang schreef, kwam uitgerekend haar meesterwerk min of meer onder dwang tot stand. Dat had alles te maken met haar vader, die tot zijn dood een dominante rol in haar leven bleef spelen.

Als je aardig wilt blijven, zou je Bronson Alcott markant kunnen noemen, maar je kunt ook zeggen dat hij een excentrieke fantast was die zijn gezin keer op keer naar de rand van de afgrond dreef. Alcott senior was een aanhanger van het transcendentalisme, een filosofische beweging die in 1836 werd opgericht. Ralph Waldo Emerson en Henry David Thoreau behoorden ook tot de club en woonden bij de Alcotts om de hoek. Emerson ondersteunde het armlastige gezin financieel, want Bronson Alcott verdiende met al zijn verheven ideeën geen stuiver.

Wereldverbeteraar als hij was, gaf hij zijn dochters een onconventionele opvoeding. Koud baden, geen alcohol en geen katoen. Dat was immers door slaven geplukt. De Alcotts droegen kleren van vlas en met slavenbloed besmeurde suiker, koffie en specerijen kwamen de keuken niet in. Datzelfde gold voor zuivel en vlees, want dieren werden als gelijkwaardige wezens behandeld. Ploegen met behulp van ossen en het gebruik van paarden voor transport waren dus uit den boze. Een loffelijke gedachte, maar halverwege de negentiende eeuw ook tamelijk onpraktisch.

Soms leden Louisa en haar zusjes Anna, Elizabeth en May ronduit honger. Met naai- en verstelwerk verdiende moeder Abba wat bij, maar uiteindelijk zouden de verhalen van Louisa de belangrijkste bron van inkomsten worden.

Louisa May Alcott was voor alles broodschrijver. Op bestelling schreef ze spannende avonturenverhalen voor kranten en tijdschriften, waarbij ze toon, sfeer en plot aanpaste aan de eisen van haar opdrachtgevers. De mythe wil dat Little Women een verkapte autobiografie is, maar de realiteit was anders. Ja, de vier zusjes zijn gemodelleerd naar de zusjes Alcott, en ook zij hadden met Ralph Waldo Emerson een rijke buurman die hen wel eens uit de brand hielp, maar de onweerstaanbare Laurie was tijdens Louisa’s jeugd nergens te bekennen. Ladislas (‘Laddie’) Wisniewski, een Poolse pianist die ze jaren later zou ontmoeten tijdens een Europese reis en met wie ze vermoedelijk de eerste en laatste affaire van haar leven beleefde, vormde de inspiratiebron voor Laurie.

Alcott beschreef in Little Women de jeugd die ze gehad had willen hebben en het is geen toeval dat de vader in het gezin March grotendeels afwezig is. Toch was uitgerekend hij het die zijn dochter dwong het boek te schrijven. Uitgever Thomas Niles vroeg Louisa een meisjesboek te schrijven, maar ze had er geen zin in. ‘Never liked girls, or knew many, except my sisters,’ schreef ze in haar dagboek. Daarop besloot Niles vader Alcott voor zijn karretje te spannen door hem te beloven diens onleesbare astrologische dagboeken uit te geven als zijn dochter een meisjesboek zou schrijven.

Met tegenzin zegde ze in 1868 haar baan als redacteur van een jeugdtijdschrift op en verhuisde van Boston terug naar het ouderlijk huis. In mei begon ze te schrijven, veertien uur per dag, half juli stuurde ze de uitgever 402 pagina’s tekst. Hij vond er weinig aan, maar gaf het manuscript aan zijn twaalfjarige nichtje. Toen hij haar zag lachen en huilen, wist hij dat het goed zat. Op 30 september, vijf maanden nadat Alcott haar pen voor het eerst in de inktpot had gedoopt, verscheen Little Women: Meg, Jo, Beth and Amy. The Story of Their Lives. A Girl’s Book. Alcott was 35, ongetrouwd en al haar leven lang bezig de schulden van haar vader af te lossen.

Die financiële zorgen waren in één klap voorbij. Lezers smeekten om een vervolg, waarin Laurie met Jo zou trouwen. Dit was het moment waarop broodschrijver Louisa besloot dat het genoeg was. In haar dagboek noteerde ze: ‘Ik laat Jo niet met Laurie trouwen om iemand een plezier te doen.’ Dat was een principekwestie. Louisa May Alcott was geen zielige oude vrijster, ze wilde net als Jo vrij en onafhankelijk zijn om te kunnen lezen en schrijven. Bovendien had ze genoeg slechte huwelijken van dichtbij gezien om te weten dat een bruiloft zelden een happy end inluidt.

Toch bezweek ze onder de druk. Amper een jaar na het eerste deel, verscheen het vervolg, waarin ze Jo uithuwelijkt aan een straatarme Duitse professor.

De tragiek van Louisa May Alcott is dat lezers van Jo hielden omdat ze zo onstuimig en onaangepast was, maar dat die eigenschappen in de auteur zelf minder werden gewaardeerd. Er is door Alcott-vorsers in de loop der jaren eindeloos gespeculeerd over haar aard. Was ze manisch-depressief? Lesbisch? Had ze eigenlijk een jongen willen zijn? Voor al die theorieën zijn aanwijzingen te vinden in brieven en dagboeken, maar haar leven werd vooral beheerst door haar vader, van wie ze maar niet loskwam.

Bij haar laatste bezoek aan hem, op zijn sterfbed, fluisterde hij: ‘Kom gauw.’ Veertig uur na zijn dood, waarvan Louisa nog niet op de hoogte was, kreeg ze een beroerte. Ze stierf terwijl hij nog begraven moest worden.

‘Als kind was Jo March mijn held, maar als volwassene is dat Louisa May Alcott,’ verklaarde regisseur Greta Gerwig naar aanleiding van haar gloedvolle Little Women-verfilming. Daarom gaf ze de schrijver een prominente rol in haar eigen verhaal. Zo smelten Jo en Louisa honderdvijftig jaar later in deze film samen tot één figuur die weer nieuwe generaties meisjes zal inspireren.