Wat heb jij vandaag beleefd op internet?

Een groep meiden die op straat een dansje doet, is waarschijnlijk een filmpje aan het opnemen voor TikTok. En een vriendenclub die met de telefoon in de hand een speurtocht lijkt te doen? Dat zijn Pokémon Go-spelers. Jongeren brengen een groot deel van hun vrije tijd achter een scherm door.

Onze data worden op allerlei manieren verzameld. ‘Superhandig natuurlijk, een smart speaker die je leven makkelijker maakt. Als je drie keer je wekker op zeven uur hebt gezet, zal hij op dag vier uit zichzelf de wekker op dat tijdstip programmeren,’ zegt presentator Jard Struik (1997). Naast presentator is hij acteur en scenarioschrijver, en in 2020 won hij een prijs voor Beste Instagrammer. ‘Door alles wat je tegen zo’n speaker zegt, leert-ie je steeds beter kennen. Al die data over je voorkeuren, je levensritme of je kijkgedrag worden opgeslagen op de server van een bedrijf dat je niet kent. Het is slim om je af te vragen of je dat wel wilt. Er valt nog een wereld te winnen als het gaat over de omgang van mensen met hun eigen data. En dat geldt zeker voor jongeren.’

Jongeren brengen dagelijks zo’n drie uur en veertig minuten online door, en besteden daarvan twee uur en twintig minuten aan het bijhouden van hun sociale media. TikTok, Instagram, SnapChat en Fortnite zijn populaire apps. ‘Dat soort apps zijn gebouwd om de gebruiker zo lang mogelijk bij zich te houden. Ontwikkelaars nemen psychologen in dienst om in te spelen op onze behoeften,’ vertelt Justine Pardoen, specialist mediaopvoeding bij het Bureau Jeugd & Media. ‘Hoe meer tijd je in een app stopt, hoe meer beloning je krijgt.’

Zo waren bij berichtenservice Snapchat streaks een tijdje erg populair. Wanneer je een vriend drie dagen achter elkaar een berichtje stuurt, en diegene reageert binnen een etmaal, dan verdien je een streak: achter je naam komt dan een vuursymbool te staan. Het is de kunst om dat icoon zo lang mogelijk te behouden – als je het één dag vergeet, verdwijnt het vuurtje al. ‘Het verliezen van een streak kost je geen geld, geen status. Maar het gegeven “iets” te verliezen levert al pijn op in de hersenen. Volwassenen kunnen dat relativeren, maar kinderen niet. En dus blijven ze terugkeren naar de app,’ vertelt Pardoen.

Sociale media-apps kosten geen geld, maar verzamelen wel onze data. In De dikke data show duikt presentator Jard Struik in de belevingswereld van de jongste internetgebruikers, tussen de acht en twaalf jaar. Zijn zij zich er bewust van dat alles wat ze online doen wordt opgeslagen? Of dat er in de online wereld volop filters worden gebruikt waardoor het leven een polijstlaagje krijgt?

Justine Pardoen geeft een duidelijk antwoord op deze vragen: ‘Nee. Kinderen van acht of tien jaar oud zijn niet in staat de consequenties van hun gedrag te overzien. Ze reageren heel primair. In hun hersenen zijn nog geen verbindingen gelegd om een beeld te kunnen vormen van de toekomst. Toen ik jong was, dacht ik dat ik dood zou gaan op mijn dertigste. Dat leek me stokoud. Inschatten welke gevolgen het heeft om je data weg te geven, dat is een onmogelijke opdracht.’

Het afgelopen jaar is TikTok enorm gegroeid in Nederland. Een jaar geleden had de Chinese app ongeveer een miljoen gebruikers in ons land, inmiddels zijn dat er zo’n vijf miljoen. Op TikTok staan korte filmpjes. ‘In het begin waren dat vooral dansjes of playbackvideo’s, maar inmiddels zie je van alles voorbijkomen,’ zegt Jard Struik. Imitaties, sketches, maar ook jongeren die coronavoorlichting geven of eenzame leeftijdsgenoten opvrolijken. Bij TikTok zie je, anders dan bij Facebook of Instagram, niet alleen video’s van je eigen vrienden, maar van álle gebruikers. Op basis van kijkgedrag voorspelt de app welke video’s jij leuk vindt en krijg je aanbevelingen te zien.

Wanneer je zelf een video plaatst, analyseert het algoritme van TikTok de gegevens die erin voorkomen. Of je graag gekleurde kleding draagt, bijvoorbeeld. Of je huisdieren hebt. Of er veel stadsgeluiden in je omgeving te horen zijn. Zo komt de app steeds meer over je te weten. Vervolgens zorgt TikTok ervoor dat jouw video te zien is bij mensen die ook van gekleurde kleding, huisdieren of stadsomgevingen houden. Wanneer veel mensen de video leuk vinden, verspreidt TikTok de video bij een steeds groter publiek. Totdat je zoveel likes hebt dat je viral gaat.

Achter TikTok zit een Chinees bedrijf dat iedere 30 seconden gegevens van je telefoon verstuurt. De app heeft toegang tot de contactenlijst, de camera, en weet welke apps er nog meer op de telefoon staan. Met als doel: het bouwen van het perfecte algoritme. De Autoriteit Persoonsgegevens is in 2020 een onderzoek gestart om te kijken of het privacybeleid van TikTok in orde is.

Beelden zijn bovendien blijvend aanwezig op internet. Struik: ‘Je kunt een video verwijderen van je eigen account, maar hij blijft toch ergens hangen in een cloud. Als je eenmaal iets online zet, staat dat er in zekere zin voor altijd.’

Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling om kinderen bang te maken, of weg te jagen van sociale media, benadrukt Jard Struik. ‘Een opgeheven vingertje, daar zit niemand op te wachten. Het gaat me om bewustwording: moeilijke materie behapbaar maken voor een nieuwe generatie smartphonegebruikers. En hun ouders, die kunnen ook veel opsteken van de serie.’

Justine Pardoen ziet ook een belangrijke rol weggelegd voor ouders. ‘Ik heb ooit de vraag bedacht: “Hoe was het op internet vandaag?” Die vraag wordt inmiddels heel vaak gesteld. Het is belangrijk om als ouder interesse te tonen in álle aspecten van de leefwereld van je kind. Dus ook de online wereld, want daar brengen ze veel tijd door. Wissel bijvoorbeeld op zaterdagavond tips uit: welke leuke filmpjes hebben jullie gezien? Welke game heb je ontdekt? Zo voorkom je dat er pas over internetgebruik gepraat wordt wanneer het misgaat. Als een kind bang is dat een ouder zijn telefoon afpakt als er online iets misgaat, zal het kind niet snel zijn zorgen delen. Maar wanneer de sfeer open is, en internet een gespreksonderwerp aan de eettafel, zal een kind sneller aan de bel trekken wanneer hij bijvoorbeeld nare filmpjes ziet, door een vreemde wordt benaderd of wordt gepest.’

Vooral wanneer kinderen voor het eerst online gaan, is het belangrijk om duidelijke afspraken te maken, zegt Pardoen: ‘Vertel wat ze wel en niet mogen downloaden, hoeveel schermtijd ze krijgen, welke accounts ze mogen aanmaken. En ga als ouder niet stiekem gluren in de telefoon van je kind wanneer hij in bed ligt. Maar neem de tijd om samen op de bank te bekijken wat er in zijn chatgroepen gebeurt.’

Jard Struik begon al op zijn negende met het maken van grappige filmpjes en sketches voor internet. ‘Mijn ouders hielden wel in de gaten wat ik deed. Zo wilde ik eens iets plaatsen waarin ik onaardige dingen vertelde over een leraar. Dat hebben ze, gelukkig, tegengehouden.’ Inmiddels gebruikt Struik internet en sociale media vooral professioneel. ‘Ik heb mijn carrière te danken aan het internet. Op de middelbare school deelde ik weleens dingen uit mijn dagelijks leven. Maar hoe meer sociale media ik gebruik en hoe ouder ik word, hoe minder ik vertel over mijn privéleven. Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar ik ben heel bewust bezig met wat ik deel. Wat ik plaats is authentiek: het gaat over dingen die mij interesseren. Maar niet al te privé.’

Af en toe gooit Struik een filter over de foto’s die hij plaatst. ‘Maar dan op zo’n manier dat het duidelijk is dat ik een filter gebruik. Door iets heel erg uit te vergroten bijvoorbeeld, of iets heel grappig te maken. Een van de afleveringen van De dikke data show gaat over filters. Ik vraag me af of schoonheidsidealen veranderen nu het zo normaal is geworden om een filter over een foto te gooien. Ik sprak een plastisch chirurg, die meemaakt dat mensen met volledig bewerkte foto’s naar hem toe komen. Dan zeggen ze: “Zo wil ik eruitzien.” Ze beseffen blijkbaar niet dat online een fantasiewereld wordt gecreëerd. Aan de andere kant sprak ik ook iemand die zichzelf heeft laten verbouwen totdat hij leek op zijn droomplaatje. Hij zei: “Nu ben ik af. Nu hoef ik geen filters meer te gebruiken wanneer ik foto’s van mezelf online zet.” Heel bijzonder.’

Foto’s mét filter online zetten is inmiddels de norm geworden, merkt Justine Pardoen. ‘Wanneer iemand geen filter gebruikt, staat dat er expliciet bij. In principe kun je er vanuit gaan dat de beelden die mensen van zichzelf online zetten, bewerkt zijn. En dat moet je kinderen ook vertellen.’

Dat kan lastig zijn. Zeker wanneer kinderen nog aan het leren zijn om de offline werkelijkheid te begrijpen. ‘Sommige kinderen hebben nog nooit hun ouders naakt gezien. Je moet aan een achtjarige al vertellen dat een naakt lichaam dat hij online tegenkomt er niet hetzelfde uitziet als een écht naakt lichaam. Vanaf die leeftijd komen ze namelijk al in aanraking met porno. Dus hoe lastig het ook is, het is wel belangrijk om kinderen al op jonge leeftijd een realistisch beeld van het menselijk lichaam mee te geven.’

Pardoen herinnert zich hoe haar eigen zoon zich hiervan bewust werd. ‘Hij zag een reclame op televisie, waarin een vrouw die puur natuur een studio binnenkomt, daar wordt opgemaakt, mooi aangekleed, en vervolgens als een filmster op de foto gaat. Toen klikte er iets in zijn hoofd. Hij was verbluft dat je mensen zo kunt veranderen.’

Als online alle oneffenheden worden weggepoetst, betekent dit dan dat er in het offline leven ook steeds minder ruimte is voor afwijkingen? Volgens Pardoen kun je dit niet zo een-op-een stellen. ‘Pubers willen sowieso al op elkaar lijken. Het is een kwetsbare leeftijd waarop je niet buiten de boot wilt vallen. En bekijk het eens van de andere kant: door internet en sociale media wordt je wereld ineens veel groter. Als je in je omgeving niemand hebt die op je lijkt, kun je online altijd wel in contact komen met een gelijkgestemde. Dat kan het leven van de puber een stuk minder beklemmend maken.’