Restjesmensen

We zien een man zitten. Kaal, fit postuur, ietwat achterover geleund in zijn stoel. Als hij praat, slist hij een beetje. Nonchalant houdt hij een koffiekopje vast. Hij lijkt kalm, maar onderhuids raast er woede. Ricky Nutall (39) is al jaren boos, omdat de overheid hem en zijn collega’s van de brandweerbrigade de schuld geeft van de 72 doden die omkwamen tijdens de beruchte brand in de Londense Grenfelltoren.

Daarmee is de toon voor de documentaireserie De onfatsoenlijken direct gezet. Vanaf dan staan in elk van de zeven gethematiseerde afleveringen drie levensverhalen centraal, van boze en teleurgestelde burgers die vinden dat ze in de steek zijn gelaten door de politiek en de gevestigde orde. De serie komt voort uit een boek met dezelfde titel van de Vlaamse journalist Jan Antonissen, die ook meewerkte aan de serie. De onfatsoenlijken wordt vanaf nu wekelijks uitgezonden door NPO2.

‘Ik had het gevoel dat het geschreven móést worden,’ zegt Antonissen in een zoom-interview over zijn boek uit 2018. Hij legt uit dat Donald Trumps verkiezingszege in 2016 zijn blik heeft gekanteld. Want: hoe kon het dat hij Trumps overwinningskansen helemaal verkeerd had ingeschat? Tegelijk zag hij ook wat er in Europa aan het veranderen was, hoe populisme ook hier steeds meer aan terrein won. Was hij als journalist dan echt zo afgesloten van ‘de grondstroom van de samenleving’, zoals hij dat noemt? 

Na talloze gesprekken te hebben gevoerd met mensen die als ‘onfatsoenlijk’ werden beschouwd, schreef Antonissen De onfatsoenlijken. VRT en productiehuis Panenka hadden wel oren naar een serie, en zo geschiedde. De regie kwam in handen van Luc Lemaitre.

‘Ik wilde met al die mensen die op populistisch links en rechts stemmen eens onbevooroordeeld praten,’ zegt Antonissen, wanneer hij zijn motivatie toelicht. ‘Je ziet toch vaak dat mensen meteen worden afgerekend op de soms domme dingen die ze verklaren, en dat andere mensen niet meer de moeite willen nemen om te kijken wat er áchter die domme verklaring schuilgaat.’ Dus ging Antonissen op zoek naar de redenen van het ongenoegen. In linkse en in rechtse kringen. Kriskras door Europa, op plekken waar scheidslijnen verharden en burgers zich afkeren van elkaar en de traditionele politiek. Om erachter te komen waar die boosheid van zo veel mensen vandaan komt. 

De verschillende levensverhalen in De onfatsoenlijken ontvouwen zich binnen thema’s als armoede, corruptie, justitie en politieke correctheid. Antonissen zocht verhalen rond de twee thema’s waar populisme op drijft: ongelijkheid en (het verlies van) identiteit. ‘Een van de mensen die mij heel hard heeft geraakt, is de oude man in het rusthuis in Brasschaat,’ zegt Antonissen, die zijn zoektocht als uiterst delicaat omschrijft. Hij biedt immers een podium aan mensen die soms ondemocratische gedachten uiten en foute dingen zeggen. En toch, zegt Antonissen: ‘Die man is voormalig schipper, heeft zijn hele leven hard gewerkt. Als je dan ziet hoe de samenleving solt met oude mensen, hoe ze worden behandeld in rusthuizen… dan begrijp ik wel dat hij verbitterd is.’ Ook op het verhaal van Christel (59) zegt hij niets te kunnen afdingen. De schoonmaakster wacht op haar wettelijke pensioen, en is boos omdat ze daar ondanks 45 jaar arbeid, geen recht op heeft. Werken zal ze, al moet het met een gezwollen pols. Restjesmensen, zo noemt Antonissen deze zogezegde verliezers van de globalisering.

Met de meesten kon hij het wel vinden, zegt de documentairemaker over de mensen die hij en zijn team door heel Europa opzochten: ‘We begrépen hen, en hun boosheid.’ Toch zocht hij zijn geïnterviewden voornamelijk uit op dubbelzinnigheid. Antonissen: ‘Dat ambivalente moest er wel in zitten. Mensen waarvan je denkt: ja, ik snap je wel, maar wat je zegt is echt niet te rechtvaardigen.’ Hij was het dus ook zeker niet met iedereen eens. De Hongaar en zijn hondenkennel, die was volgens hem op ’t randje. De man voelde zich in het nauw gedreven door de vluchtelingenstoet die in 2015 letterlijk langs zijn huis aan de grens met Servië was getrokken. In zijn verhaal regeert de angst; hij zegt niet eens te weten waarom de vluchtelingen er zijn. De kijker weet: we zijn in Hongarije, waar de politiek dit soort xenofobie aanmoedigt. 

Voor mensen die open in het leven staan en volop kansen krijgen, zoals Antonissen over zichzelf zegt, is het makkelijk om mensen die anders denken en bang zijn, en daarom bijvoorbeeld ook racistische dingen zeggen, af te doen als achterlijk. Toch was inleven tijdens het draaien niet altijd makkelijk. ‘In de anti-abortusactivist uit Polen zat zó veel haat, dat was voor ons wel echt een twijfelgeval,’ aldus Antonissen. ‘Door de dood van zijn kind was hij het leven als iets heiligs gaan beschouwen en abortus als iets totaal verkeerds. Hij was er helemaal in doorgeschoten. Het was moeilijk om daar begrip voor op te brengen.’ Toch vond Antonissen het belangrijk te laten zien wat er in Polen gebeurt. Steeds strengere abortuswetgeving zegt nogal iets over een samenleving, je kunt er moeilijk omheen.

Boosheid leeft volop, al lopen de redenen uiteen. Soms lijkt boosheid alleen nog maar met rechtse burgers te worden geassocieerd, terwijl we oog moeten houden voor álle verhalen, zegt Antonissen. In de aflevering met de titel ‘Corruptie’ wordt ingezoomd op Malta, waar Corinne Vella de omstandigheden onderzoekt waaronder haar zus, journaliste Daphne Caruana Galizia, is vermoord. Ze verdenkt de overheid ervan het moordonderzoek te saboteren. ‘Het hele systeem is rot, daar in Malta,’ zegt Antonissen. ‘We wijzen altijd naar Polen en Hongarije, maar er is nóg een democratie in gevaar, en daar hebben de sociaaldemocraten het voor het zeggen. Maar het is alsof we het niet willen zien, omdat het de eu misschien schaadt.’