Waar ben ik

Het spreekt voor zich dat iedereen het kan, en toch is het eigenlijk een raadselachtige vaardigheid: u sluit uw ogen en brengt dan uw wijsvinger naar het puntje van uw neus. Als geen sprake is van neurologische schade is de kans levensgroot dat uw wijsvinger inderdaad op de bedoelde plek eindigt. Maar hoe doen we dat? Hoe weten we nu waar onze ledematen zich in de ruimte bevinden als we niets kunnen zien?

In de Arte-uitzending Unser geheimer 6. Sinn: Wie wir unseren Körper wahrnehmen staat die vaardigheid centraal. Proprioceptie wordt het genoemd. Het is ons zesde zintuig, en lange tijd was het met mysterie omgeven.

‘Het wonderlijke is dat iedereen weet waar zijn lichaam zich bevindt in de ruimte, maar op een of andere manier blijft dit altijd een beetje op de achtergrond van ons bewustzijn. Dat maakt het heel interessant. Als je het niet zou hebben zou je geen notie hebben hoe je lichaam erbij staat.’ Cyriel Pennartz is hoogleraar in de neurowetenschappen van cognitie en systemen aan de Universiteit van Amsterdam, en een van de leiders van het Europese Human Brain Project. In mei verschijnt zijn boek De code van het bewustzijn. ‘Zogeheten spierspoeltjes [bundeltjes zenuwvezels en sensoren die spiercontractie registreren en die informatie via het ruggenmerg doorgeven aan de hersenen, red.] spelen een rol, dat is al wat langer bekend, maar het besef dringt nu door dat proprioceptie een grote rol speelt in allerlei andere processen, in cognitieve processen, waar het gaat om bewustzijn.’

Hoe belangrijk proprioceptie is, wordt ook duidelijk wanneer het niet naar behoren werkt. In de Arte-uitzending komt een vrouw aan het woord die geen proprioceptie meer heeft, als gevolg van een auto-immuunziekte. Als ze op bed ligt heeft ze het gevoel dat zij en het bed één zijn. Hetzelfde geldt voor de rolstoel waarin ze zit: ‘Dat is een deel van mij, net als iemand die naast mij staat: mijn hele omgeving is deel van mijzelf.’ Haar ziekte heeft haar beroofd van de grenzen van haar lichaam.

‘Verlies van proprioceptie kan ook het gevolg zijn van uitval in de hersenschors, weten we sinds kort,’ zegt Pennartz. ‘Iemand kijkt naar z’n been en heeft het gevoel dat het niet bij zijn lichaam hoort. Als er sprake is van storing in het hersengebied daar iets achter – in de wandbeenkwab waar informatie vanuit de zintuigen wordt verwerkt, waar integratie met het evenwichtsorgaan plaatsvindt – dan kan de sensatie optreden dat iemand denkt dat hij zich buiten zijn lichaam bevindt.’ Een verstoord evenwichtsgevoel speelt daarbij een rol, maar dat gaat waarschijnlijk samen met het verlies van lichaamssensatie, van onder meer proprioceptie. ‘Iemand kijkt dan van bovenaf het plafond op zichzelf neer, echt bizar. Het is een construct, een verzinsel van de hersenen om dat zo te projecteren. Kijk ook naar mensen die een autoscopie meemaken – een soort hallucinatie dat iemand zichzelf bijvoorbeeld tegenkomt op straat. Het gebeurt ook bij de verwante heautoscopie, waarbij je een dubbelganger van jezelf ziet en soms het gevoel hebt dat jouw ik overspringt naar die andere persoon.’