Zoekt niet en gij zult vinden 

Van Alexander Flemings vondst van penicilline tot zelfklevende post-its, veel grote ontdekkingen die ons dagelijks leven aangenamer, leuker en minder dodelijk hebben gemaakt, zijn per ongeluk gedaan. Wetenschappers die op zoek waren naar het een, maar iets totaal anders vonden. De Amerikaanse medisch onderzoeker Julius Comroe vergelijkt serendipiteit met het springen in een hooiberg om een naald te zoeken om er vervolgens uit te rollen met de boerendochter.

Sophie Frankenmolen sprak voor haar podcast zes wetenschappers die in geuren en kleuren vertellen over hun serendipische ontdekkingen. Haar moderne bijvangstverhalen laten zien dat niet iedere wetenschapper zijn of haar ontdekking ook als grote doorbraak herkent, zo blijkt al uit de eerste aflevering van de podcast. Albert Alberts is een eigenzinnige scheikundige, die werkt in het lab van Gadi Rothenberg, hoogleraar scheikunde aan de Universiteit van Amsterdam. Alberts had de opdracht gekregen om te proberen van biomassa kerosine te maken en hij raakte erg gefrustreerd toen dat na weken experimenten nog steeds niet gelukt was. Alberts klaagde tegen Rothenberg dat het alleen maar nutteloze kleefprut had opgeleverd. Rothenberg weerhield hem ervan het weg te gooien, want het drabje fascineerde hem.

Oogheelkundige Pek van Andel schreef in 2014 met Wim Brands het boek Serendipiteit: De ongezochte vondst. Volgens hem heeft niet iedere wetenschapper het in zich om een serendipitist te worden. Ze zijn ‘meestal geestig, opmerkzaam, benieuwd, afleidbaar, intuïtief, slim, flexibel, diligent, eigenwijs, erudiet, maar nauwelijks te managen,’ zo schrijft hij in zijn boek. Als je alleen maar oog hebt voor je opdracht, zoals biobrandstof voor vliegtuigen maken, kom je er niet. Volgens Van Andel is serendipiteit dan ook ‘de kunst van de loszittende oogkleppen’. Maar op het moment dat de ongezochte vondst dan op je pad komt, moet je wel anticiperen. Frankenmolen voegt daaraan toe: ‘Je moet er wel met een paar scherpe ogen naar kijken en de waarde ervan inzien.’ En die scherpe ogen heeft Gadi Rothenberg in 2010, als hij in de ‘kleefprut’ een totaal nieuwe biologisch afbreekbare kunststof ziet. Ze vragen patent aan voor hun ontdekking en richten een bedrijf op om hun ontdekking op de markt te brengen. Failure is the mother of success,’ concludeert Rothenberg trots.

Zelf denkt hij dat behalve zijn loszittende oogkleppen nog iets anders hun ontdekking mogelijk heeft gemaakt, namelijk gebrek aan specifieke kennis. De mensen uit de polymerenindustrie zeiden tegen hem: ‘Jullie weten niks over polymeren. Geen zichzelf respecterende polymeerchemicus zou dit ooit doen.’ Toch heeft hun happy accident in het lab ertoe geleid dat er binnenkort volledig plantaardige stoelen op de markt komen. Frankenmolen: ‘Wat ik heel mooi vind, is dat als je heel specifieke kennis hebt, je nooit naar zoiets zou zoeken omdat je denkt dat het niet kan bestaan of niet uit te vinden is. Maar als je er open-minded of met een ander type kennis in gaat, vind je dingen die een ander nooit had gezien.’

Evolutiebioloog Astrid Groot, die in aflevering zes van de podcast vertelt over haar onderzoek naar onaantrekkelijk ruikende vrouwtjesmotten, denkt dat iedere goede wetenschapper wel serendipiteit kent. ‘Dat hoort namelijk bij nauwkeurige observaties, alles noteren, ook datgene wat je (nog) niet snapt en je data serieus nemen.’ Zelf is ze zo enthousiast over serendipiteit dat het woord wel op haar grafsteen mag, vertelt ze in de podcast.

Pek van Andel stelde ooit bij wetenschapsfinancier nwo voor om serendipiteitsfondsen beschikbaar te stellen voor het uitwerken van verrassende waarnemingen. Hij denkt ‘dat er dan meer origineel en gedurfd onderzoek zou worden gedaan, en er minder op safe zou worden gespeeld.’ Maar het fonds is er nooit gekomen. Ondertussen begrijpen de grote techbedrijven als Google al lang dat je toevallige ontdekkingen niet aan het toeval moet overlaten. Ze snappen dat je werknemers tijd, ruimte en vrijheid moet geven om ook af en toe maar wat aan te klooien. Hun kantoren zijn zo ingericht dat werknemers van verschillende afdelingen elkaar toevallig kunnen ontmoeten en ideeën uit kunnen wisselen, bij de pingpongtafel bijvoorbeeld.

In elke aflevering van de podcast Bijvangst zit ook een historisch verhaaltje. Een van de favorieten van Sophie Frankenmolen is de ontdekking van lsd. Dat begint met ergot, een parasitaire schimmel die onder andere op rogge groeit. In de middeleeuwen stierven regelmatig mensen aan ergotvergiftiging na het eten van brood gebakken met geïnfecteerd graan. Maar ze ontdekten ook dat ergot in lage dosering weeën kon opwekken en bloedingen verminderen. Om die reden wekte de schimmel de interesse van het Zwitserse farmaceutische bedrijf Sandoz. De scheikundige Albert Hofmann kreeg de opdracht om de werkzame stoffen van ergot te onderzoeken en na te maken. In 1938 synthetiseerde hij voor het eerst lysergeenzuurdiethylamide, oftewel lsd. Een waardeloos middel, oordeelden de farmaceuten na een paar dierproeven. Vijf jaar lang deed Hofmann er niks mee. In 1943 synthetiseerde hij het opnieuw en dit keer kreeg hij per ongeluk lsd binnen via de huid op zijn vingers. Hofmann werd eerst duizelig en begon te hallucineren. Frankenmolen: ‘Als hij zijn ogen opent, herkent hij de wereld niet meer. Hij ruikt kleuren en ziet geluid.’ Later zou Hofmann over zijn ontdekking zeggen: ‘Ik koos lsd niet. Lsd vond en riep mij.’ 

Frankenmolen gelooft dat ook buiten de wetenschap veel succesverhalen een element van toeval in zich hebben. ‘Het hele leven gooit dingen je kant op waarop je je op geen enkele manier kan voorbereiden. Succes is niet altijd maakbaar, soms slaat het toeval toe. Maar dan moet je het wel herkennen.’ Laat de oogkleppen maar klepperen.