Hoop deed leven

Oezbekistan, het land in Centraal-Azië dat van 1924 tot 1991 deel uitmaakte van de Sovjet-Unie, kent vele gezichten. In de oostelijk gelegen vruchtbare Vallei van Fergana bevindt zich het fabelachtige Samarkand. Deze oasestad ligt op de zijderoute tussen het Midden-Oosten en China en het eeuwenoude plein in het centrum staat vol historische gebouwen met oogverblindend tegelwerk van azuursteen en bladgoud. Het contrast met de stoffige, onvruchtbare vlakte rondom de Aralkumwoestijn in het westen van Oezbekistan kon nauwelijks groter zijn. Midden in dit dorre, onbewoonde gebied ligt het cellencomplex Jaslyk. Tot voor kort behoorden de gevangenissen van het autocratische Oezbekistan tot de beruchtste ter wereld en had Jaslyk, alleen al vanwege de geïsoleerde ligging, de slechtste naam. Binnen de muren van Jaslyk was een speciale afdeling ingericht voor ter dood veroordeelde gedetineerden. Hun straf werd in 2008 omzet in levenslange opsluiting nadat toenmalig president Islom Karimov de doodstraf had afgeschaft.

Iskandar Choedoberganova belandde als jongeman op deze speciale afdeling van Jaslyk. De Oezbeekse rechtbank legde hem in 2002 wegens moslimextremisme de doodstraf op. Zijn proces maakte, evenals dat van duizenden anderen, deel uit van Karimovs strategie om alle vormen van geloof de kop in te drukken, nadat militante islamisten in 1999 bomaanslagen hadden gepleegd in hoofdstad Tasjkent.

‘Er zaten uitgemergelde, uitgeputte mannen in een kooi,’ zegt Galima Boecharbajeva in de documentaire Only the Devil Lives Without Hope (Zweden, 2020). Boecharbajeva, een onafhankelijke Oezbeekse journalist, woonde destijds als rechtbankverslaggever het proces van Iskandar bij. Hij zou een moslimextremist zijn die naar buurland Afghanistan wilde ontsnappen. ‘Er vonden voortdurend politieke processen plaats (…). Mensen bekennen alles als ze worden gemarteld,’ deelt Boecharbajev, die sinds 2005 in ballingschap leeft, de kijker mee. In de rechtszaal merkte de journalist ook tienermeisje Dilobar op, het zusje van Iskandar. Dilya, zoals de roepnaam van Dilobar luidt, was niet bang. Zij verklaarde dat haar broer een onschuldige moslim is.

Dilya’s uitspraak werd het startschot voor haar decennialange strijd om broer Iskandar uit de gevangenis te halen. Als jonge vrouw protesteerde zij in Oezbekistan en bracht de zaak onder de aandacht bij de Verenigde Naties. Dat resulteerde in het uitstellen voor onbepaalde tijd van Iskandars executie. Dilya, inmiddels moeder van twee kinderen, zette haar levensmissie voort vanuit Zweden, waar zij met haar ouders jarenlang in ballingschap leeft. Filmmaker Magnus Gertten volgde Dilya de afgelopen jaren van nabij tijdens het proces. Niet alleen moet zij opboksen tegen autocratische machthebbers uit haar geboorteland, ook thuis ondervindt ze tegenwerking – nota bene van haar Oezbeekse echtgenoot Anvar, die  zich geleidelijk ontpopt tot handlanger van het regime.

‘In de film hoort de kijker dat Iskandar heeft bekend,’ aldus Centaal-Azië-expert Mihra Rittmann van Human Right Watch (HRW). ‘Martelingen blijven een belangrijk onderdeel van het systeem in de regio, ook in Oezbekistan. Als mensen ten onrechte zijn beschuldigd, dan heeft dat als gevolg dat functionarissen daarover verantwoording moeten afleggen. Met een bekentenis worden deze mensen beschermd.’

Rittmann vervolgt: ‘Onder het bewind van Karimov verschenen de gruwelijkste mensenrechtenrapportages. Na zijn overlijden in 2016 nam Sjavkat Mirzijojev het roer over. De huidige president maakt wel wat stappen voorwaarts. Zo is er meer openlijke kritiek en zijn er tientallen mensen, waaronder activisten, vrijgelaten. Ook hebben enkele correspondenten van de BBC en Al-Jazeera en medewerkers van mensenrechtenorganisatie, zoals HRW, toegang tot het land. Bovendien besloot president Mirzijojev – na internationale druk – in 2019 om Jaslyk te sluiten. En afgelopen zomer was Iskandar een van de 113 mensen aan wie presidentiële gratie werd verleend. Dit laat onverlet dat de brede interpretatiemogelijkheden van het woord “extremisme” in het strafrechtsysteem nog altijd veel ruimte laten om activiteiten of uitspraken van religieuze personen te criminaliseren, met als gevolg dat mensenrechten met voeten kunnen worden getreden. Een afgebakende definitie is dus noodzakelijk en het is aan Mirzijojev om nu door te pakken.’

‘Toen ik jong was, zei mijn moeder altijd: “Als je in de taxi zit, zeg dan altijd dat alles goed gaat,”’ vertelt de twintigjarige Artur die in 2019 van Oezbekistan naar Nederland vertrok om hier scheikunde te studeren. Artur – hij wil niet met zijn volledige naam vermeld worden – is de enige uit een reeks mensen met een Oezbeekse achtergrond in Nederland die bereid was mee te werken aan een gesprek met de VPRO Gids. ‘In 2005 schoot het leger tijdens een demonstratie in Andijan honderden ongewapende Oezbeekse burgers dood. Daar wordt tot op heden niet over gesproken. Ook niet binnenshuis, want de muren kunnen oren hebben. De angst zit er goed in bij de mensen. Mijn wiskundedocent legde mij uit dat onderwijzers de afgelopen decennia steeds vaker geldbedragen van studenten ontvangen in ruil voor goede cijfers. Volgens haar zijn er steeds minder integere docenten. Ze vertelde dat je eigenlijk alleen kunt overleven in het systeem als je zelf ook corrupt bent. In de Sovjettijd was het regime ook repressief, maar er was tenminste wel sociale mobiliteit vanuit de gedachte dat je een bijdrage aan de maatschappij dient te leveren. Ook al woonde je op grote afstand van Moskou, educatie was voor iedereen toegankelijk.

Net als gezondheidszorg, maar inmiddels zijn alle voorzieningen, net als het land, door en door corrupt. Geld verdwijnt in de zakken van de overheid en van mensen uit de kringen daaromheen. Er zijn zo weinig mogelijkheden voor jonge mensen om iets op te bouwen in dit land. Als kind reisde ik met mijn familie veel door Oezbekistan, een prachtig gebied met schitterende meren en bergen en enorm gastvrije, vriendelijke inwoners. Ik wil als toerist zeker nog eens terugkeren naar Oezbekistan. Niet om er te wonen. Als je slim bent en je hebt de mogelijkheden dan vertrek je, net als ik, naar het buitenland.’