Niet naar, de tandarts

Ad de Jongh (1956): ‘Nou, nee. Ik ben nog van de generatie van de schooltandarts. Dat die witte tandartsbus bij school werd geparkeerd, de zwarte kabels uitgerold werden en er een gierende angst door de school trok. Wij waren via het ziekenfonds verzekerd en moesten dus altijd. Het ging alfabetisch, maar omdat je in plukjes van drie uit de klas werd gehaald, voelde het onvoorspelbaar en oncontroleerbaar. Voortdurend zat je te anticiperen op het moment dat je naam werd genoemd. Er was geen ontsnapping mogelijk. Moest je met drie man tegelijk die bus in en zat je daar voorin op een bankje te wachten. Kon je observeren hoe een klasgenootje trillend in de stoel zat. Dat ging zonder verdoving hè, daar was geen tijd voor. En elk kind had gaatjes, dus je ging huilend weer naar buiten. Zelf had ik ook een slecht gebit, ik heb heel wat moeten doorstaan. Wie de vrees bij anderen ziet, denkt vanzelf dat het gevaarlijk is.’

‘De vrees heb ik wel gevoeld, al geloof ik niet dat ik heel bang was. Wel had ik een fascinatie voor psychologie en angst, en op de middelbare school, nog voor mijn studie tandheelkunde, las ik al boeken van Freud en Jung. De mens interesseerde mij meer dan de tanden. Maar eerlijk gezegd vond ik het vooral leuk om dingen te doen met mijn handen. Ik maakte van steen allerlei poppetjes die ik verfde en op de markt verkocht. Zo ben ik de tandheelkunde ingerold. Bovendien ben je als tandarts redelijk zelfstandig.’

‘Bij De Witte Jas in de Amsterdamse Staatsliedenbuurt, een alternatieve gezondheidspraktijk met artsen en tandartsen. Kwam voort uit de kraakbeweging en was speciaal voor arme mensen uit de buurt, vaak zonder verzekering. Daar kwamen vooral verslaafden en vluchtelingen, mensen aan de rand van de samenleving. Voor 1500 gulden had ik een oude schooltandartsbus gekocht, inclusief stoel, boor en vulmateriaal, en die stond voor het kraakpand van De Witte Jas. We deden het trouwens niet helemaal gratis, patiënten moesten iets betalen tenzij ze geen geld hadden. Daar kwamen veel mensen met erg slechte gebitten die heel lang niet meer naar de tandarts waren geweest. Met die bus had ik eindelijk zelf de controle over zo’n angst inducerend laboratorium. Want dat was het eigenlijk, besefte ik later. Je kwam bij de schooltandarts op jonge leeftijd en ook nog eens zonder ouders om je te beschermen. In de tijd van De Witte Jas ben ik ook psychologie gaan studeren en daarna heb ik bij het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam een promotieonderzoek gedaan op het gebied van tandartsangst. Zo werd ik de eerste zogeheten angsttandarts. Nu zijn er tientallen, gemiddeld studeren er twee per jaar af. Het is een vierjarige opleiding na de studie tandheelkunde.’

‘Ik begon als angsttandarts op zaterdagen in de praktijk van een andere tandarts in Amsterdam Zuid. Dat wilden de ziektekostenverzekeraars eerst helemaal niet ondersteunen, ik moest echt aantonen dat angst een probleem was. De meeste tandartsen vonden het maar niks. Die wilden niet geassocieerd worden met angstige patiënten. Dat viel ze ook eigenlijk niet te verwijten, want tot in de jaren tachtig werd daar in de opleiding geen aandacht aan geschonken. Praten was voor watjes, tandartsen moesten boren. Nu leert men tijdens de opleiding tot tandarts wel gesprekken voeren, ook over angst, maar lang was het adagium binnen de beroepsgroep: praatjes vullen geen gaatjes.’

‘Dat is echt een groot verschil met andere angsten. Als je niet gaat wordt die drempel steeds hoger, omdat het gebit achteruitgaat en een behandeling ingrijpender wordt. Spinnen of liften kun je vermijden, maar pijnlijke, afgebroken tanden en kiezen niet. Die angst, en het mijden van alles wat met je gebit te maken heeft, is tamelijk ontwrichtend en kan een regelrechte obsessie worden. Er zijn ook tandartsen met tandartsangst. Die verdoven zichzelf en boren hun eigen kiezen. Ze zijn al gewend om met een spiegel te werken. Tandartsen zijn in de regel perfectionistisch en houden zelf graag controle.’

‘Je gebit gaat rotten. Mannen laten soms een snor staan om het te verbergen, vrouwen gaan achter hun hand praten of lachen en knijpen hun bovenlip een beetje dicht. Maar dat is sociale angst. Overigens komt tandartsangst bij mannen en vrouwen evenveel voor, al zijn vrouwen er eerlijker over. Vier procent van alle mensen durft niet naar de tandarts. Die gaan misschien wel naar de huisarts als ze een dik gezicht krijgen.’

‘De twee belangrijkste redenen zijn dat de situatie onvoorspelbaar is en dat je geen controle hebt over wat er met je gebeurt. Een tandarts kan iets in je mond gaan doen wat pijn veroorzaakt. Die pijn zélf is vaak nog niet eens het ergste. Het is vooral het feit dat je je zo weerloos voelt. Naast die machteloosheid zijn er 76 verschillende objecten en situaties in de tandheelkunde die als angstwekkend worden ervaren. Van stoel, boor en verdovingsinjectie tot bepaalde geluiden en geuren.’

het artikel gaat verder onder het kader

‘De mond is een kwetsbaar gebied en er is kans op iets pijnlijks. Dat conditioneert makkelijk. Neem het geluid van de boor. Je brein zegt: pas op als je dat opnieuw hoort. Net zoals je bang voor honden kunt worden als je eenmaal gebeten bent. Klassieke conditionering. En je hoort vaak enge verhalen over de tandarts. Ook zijn er enge films over gemaakt, zoals Marathon Man. Of The Dentist. Pure horror. Geweldige film en erg populair onder studenten tandheelkunde.’

In de serie Mocro Maffia komt een martelcontainer voor met daarin één meubelstuk.
‘Tandartsstoel zeker. Op televisie worden items over de tandarts meestal aangekondigd met een gillende tandartsboor die recht op je afkomt. Daardoor kunnen angstige mensen de boodschap, ook als die geruststellend is, eigenlijk al niet meer horen.’

‘Er zijn centra voor bijzondere tandheelkundige hulp en gespecialiseerde angsttandartsen. Die nemen de tijd voor je. Vaak zijn het de partners van patiënten die de afspraak maken. Patiënten horen het liefst pas op de dag zelf dat het echt zover is, anders slapen ze niet. Vaak overschatten ze de situatie ook een beetje. Denken ze dat alles eruit moet, maar blijkt de tandarts nog van alles te kunnen opknappen. Daar sta je nu eenmaal niet bij stil als je bang bent. We doen zelf onderzoek naar het gebruik van virtual reality als antiangsttherapie, dat werkt heel goed bij tandartsangst. Je kunt de hele behandeling al virtueel ondergaan zonder pijn, zodat de angst automatisch uitdooft. Als je die VR-bril opzet zit je er meteen helemaal in. Wanneer je dat een paar keer hebt doorlopen, zegt je brein: het is blijkbaar niet zo eng. Bijkomend voordeel is dat de assistent deze therapie kan doen in plaats van de tandarts. Tandartsen in opleiding leren nu vooral zaken uit elkaar te halen. De angstwekkende stimulus, bijvoorbeeld de boor, en de ramp, vaak controleverlies of pijn. Dit kan door het geluid van de boor te introduceren zonder dat er pijn optreedt. In de gedragstherapie heet dat extinctie, zo wordt een angstaanjagende tandartsbehandeling een gewone behandeling. Bij mensen met een traumatische tandartservaring kun je een psycholoog inschakelen voor EMDR-therapie. Tandartsen mogen die niet zelf geven, maar kunnen wel doorverwijzen.’

‘Klopt, en het is nu de eerste keuze bij posttraumatische stressstoornis, ofwel PTSS. Het werkt ook heel goed bij tandartsangst. Daarbij ga je terug naar de negatieve herinnering en je maakt haar neutraal, zodat ze niet geactiveerd wordt in de tandartsstoel. Er zijn ook tandartsen die misbruik maken van angst. Die werken in een soort narcoseklinieken en richten zich op bange mensen. Inmiddels zijn er 62 van deze bedrijfjes. Daar word je volledig onder narcose gebracht voor ze je tand of kies trekken en eventueel een implantaat plaatsen. Meer doen ze niet. Een ouderwets trekinstituut waar ze ook kiezen trekken die nog te behandelen zijn. Dat is echt een misstand. Misbruik maken van angst en die uitnutten met een snelle, kostbare behandeling. Daarmee kom je niet van je angst af, wel van je tanden en je geld. Daar zou de inspectie iets aan moeten doen.’

‘Ik ben pas geweest en voor mij als tandarts is het redelijk voorspelbaar wat er gaat gebeuren. Dat is een voordeel.’