Uit de bak, aan de bak

Vijftiger Harry is een tweevoudige moordenaar, veertiger Bram een draaideurcrimineel met een drugsverslaving. Podcastmaker Marjolein Knol (1991) ontmoette ze allebei in de Penitentiaire Inrichting Esserheem in Veenhuizen. En nee, ze zat daar zelf geen straf uit, maar maakte er voor RTV Drenthe Binnen de muren, een podcast over het gevangenisleven.

Ook toen al vroeg Knol zich af hoe het gevangenen vergaat als ze weer vrij zijn. Die vraag resulteerde in de nieuwe zesdelige NTR-podcastserie Buiten de muren, met als hoofdpersonen Harry en Bram. Harry droomt van een eigen broodjeszaak, Bram van een carrière als tekenaar. Maar of ze die dromen kunnen verwezenlijken is maar de vraag, want buiten de muren is de weg behoorlijk hobbelig. 

De VPRO Gids videobelde met Marjolein Knol, die op dat moment bezig was met de laatste loodjes van Buiten de muren.

Knol: ‘Tijdens het maken van Binnen de muren vertelde Harry – die al meerdere keren had vastgezeten – dat hij, toen hij vrij was, de gevangenis zo miste. Dat vond ik zo’n vreemde en boeiende gedachte: dat je er heel erg naar verlangt om weer buiten te zijn, en dat je dan toch de gevangenis gaat missen. En ik vroeg me af waarom er zo veel recidive is onder ex-gevangenen: zeventig procent overtreedt binnen zeven jaar opnieuw de wet, veertig procent belandt binnen tien jaar weer in de cel. Ik wilde uitzoeken hoe dat kan. Verder hoop ik met mijn podcast meer begrip te creëren voor gevangenen. Want wat weten we nu eigenlijk van hen? Willen we dat een crimineel zijn leven betert, dan moeten we hem wel een kans geven.’

‘Harry kende ik al van Binnen de muren: ik wist dat hij goed kon vertellen en dat hij binnenkort vrij zou komen. Harry is een heel aimabele man, maar hij heeft dus wel twee moorden gepleegd; dat contrast intrigeerde me. Naast hem zocht ik nog iemand met een iets lichter delict. Dat is Bram geworden, een verslaafde veelpleger. Met hem had ik direct een goed gesprek, en zijn tekentalent vond ik ook interessant: zou hij buiten de gevangenis ook creatief kunnen blijven? Omdat Bram verslaafd is heeft hij me veel moeilijke momenten bezorgd, maar ook veel mooie. Saai is het in elk geval nooit met hem!’

Bij Binnen de muren was je steeds omringd door beveiligers van de gevangenis, nu was je opeens alleen met ‘jouw’ ex-gedetineerden. Eng?

‘Nee, ik heb me nooit onveilig gevoeld. Van mijn ouders moest ik wel steeds mijn locatie delen als ik op pad ging en bellen zodra ik weer op de terugweg was. Ik kan ze op zich ook geen ongelijk geven: ik ga tenslotte wel naar het huis van een tweevoudig moordenaar. Maar ja, ik ken Harry nu al een hele tijd. En het is niet zijn hobby om mensen te doden, zoals hij zelf altijd zo mooi zegt.’

‘Ja. In de gevangenis begrijpt je omgeving je, niemand kijkt je erop aan dat je een bajesklant bent. Eenmaal buiten kom je erachter dat je eigenlijk nog niet vrij bent, doordat er nog steeds een kloof is tussen jou en de maatschappij. Je doet je best om te re-integreren, maar dan merk je dat die kans je amper gegeven wordt. Verder is het zo dat sommige mensen genieten van de structuur in de gevangenis, ze knappen daarvan op. Buiten de gevangenis redden ze het vervolgens niet meer; ze zijn gehospitaliseerd, zoals dat heet.’

‘Er gaat per 1 juni een nieuwe wet in, de Wet straffen en beschermen. En tja, daar vind ik wel wat van. De overheid komt hiermee tegemoet aan de roep om strengere straffen vanuit de samenleving. Dit doet men door nog maar twee jaar voorwaardelijke invrijheidstelling toe te staan. En alleen bij goed gedrag, zodat een veroordeelde daadwerkelijk zijn tijd in de cel uitzit in plaats van al op twee derde voorwaardelijk vrij te komen. Maar het idee van die voorwaardelijke invrijheidsstelling is dat als iemand buitenkomt er allemaal voorwaarden aan vastzitten. Dat hij bijvoorbeeld om elf uur ’s avonds weer binnen moet zijn, dat er misschien een alcoholslot op zijn auto zit of dat hij niet meer in een bepaalde wijk mag wonen. Dat de reclassering hem volgt, zodat we weten of hij op het rechte pad blijft. Die overgangsperiode wordt nu dus veel korter. Plus: gevangenen moeten dat verlof “verdienen”, maar wat gebeurt er met gevangenen die dit niet doen? Belanden die zonder toezicht en hulp buiten? Ik houd m’n hart vast. Er is ook niemand in de justitiële wereld enthousiast over deze wet: advocaten niet, het OM niet… Maar mijn podcast kan hier weinig aan veranderen vrees ik, de wet is al door de Eerste Kamer. We proberen wel demissionair minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker naar de voorpremière te halen. Dat wordt een debatavond, het zou prachtig zijn als hij erbij is.’

‘Ik ben wat van mijn naïviteit verloren. Ik geloof heel sterk in tweede kansen, daarom ben ik ook aan deze serie begonnen. Daar geloof ik nog steeds in, maar ik ben wel wantrouwiger geworden. Vroeger geloofde ik iemand op z’n woord, nu controleer ik alles. Ik ben heel veilig opgegroeid, de gedachte alleen al dat iemand tegen me liegt, staat ver van me af. Maar ex-gedetineerden hebben de neiging dingen, nou ja, net iets beter voor te stellen dan ze zijn. Dat komt voort uit schaamte, en ik kan ze dat echt niet kwalijk nemen. Kijk: ze zijn al een keer veroordeeld, dat hoef ik niet nog eens te doen. Het is juist helend voor hen om te merken dat ik wéét dat ze me hebben voorgelogen, en dat ik dan toch niet wegga. Dat ik ze accepteer zoals ze zijn. Niet dat ik dat niet lastig vind, zonder oordeel naar Bram en Harry kijken. Maar als ik dat van mijn luisteraars verwacht, wil ik zelf absoluut het goede voorbeeld geven.’