Radicale zonnegroet

Vlak na de landelijke verkiezingen in maart plaatste documentairemaker Sunny Bergman (1972) een Facebookbericht waarin ze zich richtte tot alle ‘lieve yogi’s, new agers en andere aanhangers van spirituele stromingen’. Bergman is niet alleen teleurgesteld in de verkiezingsuitslag, waarmee rechts-populisten flink terrein hebben gewonnen in de Tweede Kamer, ze is ook verontwaardigend dat mensen uit de yoga- en mindfulnesshoek, die steevast verbinding en gelijkwaardigheid prediken, hun stem hebben gegeven aan extreemrechtse partijen als Forum voor Democratie. Ze schreef: ‘Als yoga- en meditatiebeoefenaar neem ik afstand van alle mensen uit die hoek die onder het mom van “vrijheid” en “liefde” gestemd hebben op een fascistische partij.’ En: ‘Vrijheid en fascisme gaan nooit samen. Nooit. En deze pandemie stem je niet weg.’

Tijdens onze Zoomafspraak vertelt Bergman, een van de meest activistische en feministische filmmakers die ons land rijk is, dat ze voor de verkiezingen al signalen opving van alternatievelingen die flirten met radicaal rechts. Tijdens het filmen van de VPRO-documentaire Oproerkraaiers (2020), waarin ze diverse actievoerders portretteert, raakte ze in gesprek met een van haar yogadocenten. Die vroeg of ze ook naar een demonstratie wilde komen van Vrouwen voor Vrijheid. Bergman: ‘Ik had daar nog nooit iets over gehoord in mijn netwerk van activisten. Toen ik het ging opzoeken zag ik op een bijeenkomst van hen ook Willem Engel van Viruswaarheid rondlopen, de actiegroep die tegen coronamaatregelen is. Engel en consorten verspreiden de nodige desinformatie en complottheorieën over de coronapandemie en Thierry Baudet heeft gezegd dat hij Engel “achter de schermen steunt”. Ik bekeek de livestream van de Vrouwen voor Vrijheid-demonstratie, herkende een paar mensen uit de scene van yogadocenten en alternatieve therapeuten en dacht: wat is hier aan de hand?’

In haar nieuwe documentaire Samenzwevers? wil Bergman tot de kern komen van mensen uit de spirituele en alternatieve scene, die voorheen links waren en zich zorgen maakten over het klimaat, maar opeens een rechtse afslag hebben genomen en nota bene een klimaatontkenner als Baudet steunen. Volgens Bergman kan die zwaai naar rechts mede bepaald zijn doordat spirituele zelfontplooiing vaak apolitiek is, en enorm op eigen geluk en gezondheid gericht is. Wanneer dit aan banden wordt gelegd door coronamaatregelen die je bewegingsvrijheid inperken, ervaren veel mensen een diepe frustratie en die vindt vooral weerklank bij radicaal-rechtse partijen. Bergman noemt het beangstigend dat mensen hun idealen zo makkelijk opzij kunnen zetten en zich niet verantwoordelijk voelen voor de hele gemeenschap. Bergman: ‘Mensen die ik interview vinden het vervelend dat je meteen als neonazi wordt weggezet wanneer je FvD stemt, terwijl ze naar eigen zeggen dat gedachtegoed niet omarmen. Maar als je stemt op een partij die de klimaatcrisis ontkent en complottheorieën aanhaalt, en waar antisemitische opmerkingen worden gemaakt in chatgroepen tot in de kern van de partij, dan kun je daarvoor verantwoordelijk worden gehouden. FvD is een racistische, islamofobe partij en je geeft degenen die dat soort ideeën uitdragen immers de macht.’

Geheel nieuw is de vermenging van newagefilosofie en complotdenken niet, al in 2011 constateerden de Amerikaanse sociologen Charlotte Ward en David Voas dat deze twee werelden aan het samensmelten zijn tot een nieuwe levensovertuiging, die ze conspiritualiteit noemen. Een term die zowel de positieve en bovenmatige focus op jezelf omvat als het geloof dat de overheid en mainstreammedia samenzweren. De Belgische schrijver en coach Marie Meeusen bedacht een Nederlandse term: samenzweving. In haar essay ‘De nieuwe samenzweving: de opkomst van “conspirituality” in Nederland (en België)’ omschrijft Meeusen de overtuiging van samenzwevers als volgt: ‘Het eigen gevoel is betrouwbaarder dan wetenschappelijk onderzoek, de pers is omgekocht door het establishment en de farmaceutische industrie. Wantrouwen voedt ook antidemocratische, populistische, racistische politieke bewegingen.’

Hoewel het geloof in complotten al jaren welig tiert (denk aan de jarenlange discussie in ons land rondom antivaxers, veelal ‘verlichte’ moeders die hun kinderen niet willen inenten), loopt het sinds de uitbraak van de coronacrisis de spuigaten uit. Wetenschappers spreken zelfs van een ‘infodemie’ en de BBC meldde in oktober vorig jaar dat Nederland na Groot-Brittannië en Duitsland het Europese land is waar hashtags van de Amerikaanse complotbeweging QAnon het meest worden gebruikt.

Ook Bergman stuitte op dit fenomeen toen ze mensen uit het spirituele circuit interviewde in de toren van De Waag, het vijftiende-eeuwse gebouw op de Nieuwmarkt in Amsterdam, waar vroeger de wetenschap werd bedreven met anatomische lessen. In De Waag laat ze de mensen zelf aan het woord, liggend op een yogamatje, waar ze met een camera boven hangt. Een interviewvorm die doet denken aan haar documentaireserie Tent en seks (2014), waarin Bergman kalm en onbevooroordeeld mensen in tenten bevraagt over hun seksleven. Bergman: ‘Tijdens de interviews merkte ik dat sommigen inderdaad beïnvloed zijn door complottheorieën, zij denken bijvoorbeeld dat de pandemie gepland is. Maar ik hoorde ook verstandige analyses, zoals verontwaardiging over de testsamenleving, een mogelijk vaccinatiepaspoort en het schenden van grondrechten door de overheid, evenals antikapitalistische bezwaren tegen Big Pharma. Volgens mij hoort deze kritiek thuis in de linkse hoek, desondanks namen velen een andere afslag en kwamen ze de afgelopen verkiezingen uit bij extreemrechts.’

Bergman stuitte ook op een tegenbeweging binnen de spirituele wereld, waarin een groeiende groep zich zorgen maakt over degenen die zodanig verstrikt zijn geraakt in complotverhalen dat er geen ruimte meer is voor kritische geluiden. In de Facebookgroep ‘Complementair met vertrouwen in de wetenschap’ proberen coaches, masseurs, reiki- en yogabeoefenaars op liefdevolle wijze desinformatie tegen te gaan door middel van kabouteren, als tegenhanger van het destructieve online trollen. Ze benadrukken daarbij hun vertrouwen in de wetenschap, maar geloven ook dat het kan samengaan met alternatieve therapieën. Het zijn kleine doch broodnodige kabouterstappen.