Van ‘lelijk ding’ tot scatkoningin

‘Na twee liedjes was ze al helemaal bezweet, omdat ze haar hele ziel en zaligheid erin gooide.’ Aan het woord is Laura Mvula in Just One of Those Things, een documentaire over het leven van de Amerikaanse jazzlegende Ella Fitzgerald (1917-1996) die in Het uur van de wolf wordt uitgezonden. Terwijl de Britse singer-songwriter haar bewondering uit voor Fitzgerald, in wie ze een mix herkent van haar grootmoeder en tante, verschijnt een zwart-witfoto in beeld van de zangeres in kwestie. De foto is van onderaf genomen. Het is een klassieke actiefoto, geschoten tijdens een optreden: Fitzgeralds ogen zijn dicht, haar mond is ietwat geopend, haar hand ligt tegen haar wang – alsof het de laatste minuten van een uitputtend optreden zijn – en op haar andere wang zie je hoe de zweetdruppels naar beneden zijn gerold, als knikkers zo groot. Fitzgeralds zoetgevooisde stem is er als een warm tapijt onder gelegd, en dit zal in de rest van de documentaire zo blijven. 

In Just One of Those Things schetst regisseur Leslie Woodhead Fitzgeralds muzikale erfenis aan de hand van archiefmateriaal en een reeks talking heads. Cultuurcriticus Margo Jefferson, biograaf Judith Tick en sterren als Smokey Robinson, Tony Bennett, Norma Miller, Jamie Cullum en Laura Mvula vullen met smaak aan wat op oud foto- en videomateriaal ontbreekt. De veelal zwart-witte fragmenten tonen een verdwenen wereld, maar alles is zo levendig in beeld gebracht – al helpt het natuurlijk dat Fitzgerald zelf van het scherm spat – dat het niet voelt als zeventig, tachtig jaar geleden, maar juist urgent en dichtbij. Als Fitzgeralds geweldige scatpartijen voorbijkomen kun je alleen maar ademloos luisteren naar haar heldere timbre en dat weergaloze improvisatietalent. Nog altijd klinkt ze nauwelijks gedateerd.

Niet zo vreemd dus dat talloze zangeressen zich door Fitzgeralds zangstijl lieten en laten inspireren – denk bijvoorbeeld aan Amy Winehouse. Ook de hedendaagse Amerikaanse scat- en improjazzzangeres Jazzmeia Horn – die in de documentaire geen acte de présence maakt, maar zich wel schatplichtig voelt aan Fitzgeralds manier van improviseren – stelt hoe enorm tijdloos haar zang is. En al drukt Horn zich in haar eigen muziek anders uit, ze wil de vocale improvisatiestijl van Fitzgerald graag voortzetten, vertelde ze in 2019 in een interview met de Amerikaanse zender NPR. Rond 1935 was er niemand die deed wat Ella Fitzgerald deed. Ze beperkte zich namelijk niet tot zingen, ze daagde ook de muzikanten uit met haar stem. Of zoals Horn het treffend omschrijft: ‘Ella kon niet alleen een melodie zingen, maar ze kon ook razendsnel scatten en muziekinstrumenten nabootsen met haar stem.’ En passant maakte Fitzgerald op deze manier ook de weg vrij voor andere zangeressen van kleur.

Als het niet haar stem is, dan zijn het wel die toegeknepen ogen, die vriendelijke, brede glimlach en, inderdaad, die volle, bezwete wangen die nog altijd uit duizenden herkenbaar zijn. Fitzgerald wordt in één adem genoemd met Billie Holiday en Sarah Vaughan, maar ook met Louis Armstrong, Count Basie en Duke Ellington – legendes met wie ze later in haar carrière ook heeft samengewerkt. Toch zullen maar weinig mensen weten dat Fitzgerald haar eerste stappen in de showbizzwereld zet nadat ze – letterlijk – van straat is geplukt. Het is Chick Webb, een weergaloze swingdrummer en populaire bandleider, die zich over de dakloze Ella ontfermt, al moet hij aanvankelijk niets hebben van ‘dat lelijke ding’ in werklaarzen en een versleten jurk. En waarom zou hij een meid meenemen op tournee als er ook nog eens zestien hitsige mannelijke bandleden mee moesten? Een situatieschets – dit was in 1934 – die in tijden van #MeToo behoorlijk actueel aandoet.

De goedlachse Fitzgerald, in 1917 geboren in Newport News, Virginia, heeft op dat moment eigenlijk al drie levens achter de rug. Het eerste bepalende moment in haar leven, meldt Fitzgeralds biograaf Judith Tick, is het overlijden van haar moeder, wanneer Ella dertien jaar oud is. In radeloze toestand loopt ze weg bij haar stiefvader – die haar mogelijk misbruikt heeft – en vervolgens trekt ze in bij een tante in de New Yorkse wijk Harlem, maar ook hier neemt ze de benen. Korte tijd leeft de jonge Ella op straat, tot ze door agenten opgepakt wordt die haar naar een keiharde tuchtschool sturen waar vooral zwarte meisjes het moeten ontgelden. Ook Ella wordt geslagen en – omdat ze volgens een rapport onhandelbaar is en bevelen niet opvolgt – regelmatig opgesloten in een isoleercel.

Op een dag besluit de tiener ook hier weg te lopen, waarna ze opnieuw op straat belandt. Als Ella – die altijd aan het zingen en dansen is – in 1934 meedoet aan een talentenjacht in het fameuze Apollo Theater in New York wordt ze ontdekt door Chick Webb. Wanneer Webb in 1939 overlijdt aan de gevolgen van tuberculose van de wervelkolom neemt Fitzgerald zijn plaats in als bandleider van The Chick Webb Orchestra, waarin ze zelf jarenlang gezongen heeft. Hierna richt ze zich op haar solocarrière, die halverwege de jaren vijftig een enorme vlucht zal nemen. De rest is geschiedenis. Wel een uitzonderlijke geschiedenis, die in Just One of Those Things van alle kanten wordt belicht.