Puzzelstukjes van een scheiding

‘None of us really see things as they are, we see things as we are.’ Deze uitspraak van Anaïs Nin had zomaar het motto kunnen zijn van de documentaire Farewell Paradise van Sonja Wyss, uitgezonden door de EO. Waar we in het leven het liefst vasthouden aan onze eigen versie van de loop der dingen, hecht de waarheid aan een meervoudig perspectief. In haar onopgesmukte portret van een gebroken gezin herinnert filmmaker en beeldend kunstenaar Wyss ons eraan dat één blik op de gebeurtenissen slechts het enkelvoud van een genuanceerd en complex meervoud is.

En dat zelfs het paradijs niet bestand is tegen menselijk falen.

Wyss en haar drie oudere zussen groeien op in een idylle: de Bahama’s van de jaren zestig, waar hun vader Ueli een baan heeft. Er is welvaart, er is weelde, er is vrijheid. Het is alle dagen blote voeten. Een leven, kortom, als op een vakantiekiekje: vier meisjes in identieke rode badpakjes, spelend op het strand, hun ouders ernaast, een picknickmand, parasol en palmbomen binnen handbereik. Maar dan besluit moeder Dorine plots om de archipel te verlaten. Met haar dochters en de kat. Wyss is drieënhalf, haar oudste zus twaalf. Zonder verdere tekst en uitleg vertrekken ze naar Zwitserland, het geboorteland van hun ouders. Zon en zee maken plaats voor sneeuw, zuinigheid en bekrompenheid. Ruim veertig jaar lang wordt er niet over de scheiding gesproken.

Tot Wyss haar familie voor haar camera zet en iedereen begint te ondervragen. Ze interviewt elk gezinslid afzonderlijk, twee dagen lang, in een lege studioruimte met een stemmig grijze achtergrond. Met voor iedereen dezelfde vragen, drijvend op die ene Grote Vraag: wat is er destijds nou écht gebeurd?

‘Vandaag wil ik jouw verhaal te weten komen over onze gedeelde geschiedenis,’ horen we Wyss een van de gesprekken inleiden. In beeld moeder Dorine, zittend in een comfortabele crèmekleurige fauteuil. ‘Nou, ik ben benieuwd,’ zegt ze. ‘Dit wordt een avontuur.’ Charmant lacht ze haar ongemak weg, terwijl ze zichzelf nog eens extra inpakt door haar rode vest te herschikken.

Ga er maar eens goed voor zitten, zal ook Wyss gedacht hebben. Ze liet haar familieleden hun favoriete stoel meenemen naar het interview. Zodat ze iets persoonlijks bij zich hadden, maar verder geen houvast. ‘Ik wilde ze blootstellen aan het verhaal,’ verklaarde Wyss tegenover Jellie Brouwer in een uitzending van Kunststof, daags voor Farewell Paradise vorig jaar in première ging op het International Film Festival Rotterdam en een publiekshit werd. Alleen hun stemmen, hun gezichten, hun gedragingen moesten spreken.

En dat doen ze. Vanuit de gemakkelijke leunstoel, de houten schommelstoel, de keukentafelstoel met kaarsrechte rugleuning, en vanaf het yogakussen. Slim en fraai in eenvoud, want natuurlijk zeggen de stoelen óók iets over degene die erop zit.

Op enkele archieffoto’s, -filmpjes en verstilde landschapsbeelden na, die veelal angst en isolement symboliseren, zijn er in Farewell Paradise alleen talking heads te zien. Pratende hoofden, die op Wyss’ verzoek onderling geen contact met elkaar hebben gehad in aanloop naar de draaidagen; ze wilde wederzijdse beïnvloeding vooraf voorkomen.

Haar aanpak levert een zeldzaam eerlijk en ongepolijste reconstructie op van een familiegeschiedenis, geduldig en trefzeker bij elkaar gepuzzeld door de jongste dochter. Met een haast Zwitserse neutraliteit in haar blik en vraagstelling geeft Wyss in haar zoektocht iedereen de ruimte voor zijn of haar verhaal, dat steeds in opgeknipte beetjes tot ons komt. Dit zorgt voor een scherpte in het contrast tussen de uiteenlopende werkelijkheden die in menig familie onderhuids steekt maar zelden boven de oppervlakte geraakt.

‘Hoe was het om met hem getrouwd te zijn?’

‘Spannend, van de eerste tot de laatste dag.’

(…)

‘Hoe was het om met Dorine samen te wonen?’

‘Kleurloos, moet ik zeggen.’

Minuten later zegt Ueli: ‘Vaders, zeker die met een managementfunctie, zorgen haast nooit voor hun kinderen.’ Even verderop, Dorine: ‘Ik heb gefaald als vrouw, als echtgenote, en ik heb gefaald als moeder.’

Hier spreken niet alleen de hoofden, maar ook de tijdgeest, vol van stereotypen en vastgeroeste ideeën over gender en sekse. Pas wanneer Ueli verliefd wordt op een andere vrouw, Jackie, beseft hij ‘wat een vrouw kon zijn naast een huishoudster en een moeder’.

‘Ze was een vulkaan,’ zegt hij. En daarmee de echte reden van de breuk tussen Dorine en Ueli – en niet, zoals verondersteld, de politieke omwenteling waarbij de Bahama’s onafhankelijkheid verkregen en vele witte bewoners gedwongen moesten vertrekken. De politieke onrust is het excuus dat hun schaamte moet verhullen; ze vertellen niemand, ook hun dochters niet, dat ze uit elkaar gaan.

Startpunt van de documentaire is de laatste foto van vlak voor vertrek. We zien Dorine en haar dochters op de rug, vijf verdwijnende vrouwen, vastgelegd door Ueli. Het is een van de weinige momenten waarop de gedeelde geschiedenis tot een gedeelde beleving heeft geleid. ‘Dat was het meest trieste moment uit mijn leven,’ zegt Dorine. Ueli: ‘Het was mijn persoonlijke faillissement.’

Vergeefs hopend op een hereniging maakt Dorine met dochter Bettina een tussenstop in New York, bij Bettina’s peetoom. De drie andere kinderen stuurt ze vooruit. Omdat het Dorine ontbreekt aan baan en inkomen belanden de meisjes in Zwitserland tijdelijk in verschillende pleeggezinnen. Uiteindelijk keert ook Ueli terug, om het nog eens te proberen met de vrouw wier ronde gezicht hem ooit deed denken aan de zon. Niet de liefde beweegt hem, maar zijn ‘reinen Vernunft’.

Het is mooi hoe Wyss haar personages zichzelf laat schetsen: Katherine, als oudste zus duidelijk de sterkste van het stel; Christine, de montere met de meeste humor; de zachte en evenwichtige Bettina en Sonja, de beschouwende buitenstaander. Die zichzelf genoodzaakt zag in te grijpen na een eerste testscreening. Toen bleek dat het publiek ‘haar vader niet kon uitstaan,’ aldus Wyss in de Volkskrant.

Dus werd hij zachtaardiger en haar moeder pittiger; ook dat is de waarheid in perspectief plaatsen. Hoewel de gesloten Ueli ook na de hermontage pijnlijk op afstand blijft – van zijn kinderen én van de kijker – toont Dorine, met haar fonkelende ogen en glimlach, zich misschien nog het ongrijpbaarst.

Was ze in de ogen van de ene zus een held, de ander herinnert zich haar als depressief. Op dezelfde manier is Ueli een empathische man of een kille vreemde: het is maar net aan wie je het vraagt. En waar de abrupte verhuizing voor het ene kind een groot avontuur was, betekende het voor een ander een regelrecht trauma.

Zo voor de hand liggend als het is dat de herinneringen zo anders en ambivalent zijn, zo krachtig is de uitwerking van dit gegeven. Gestript van alle franje – zelfs hun kleding lijkt bewust te zijn ontdaan van al te veel kleur, op Dorines vest na – dreunt de documentaire hoe langer hoe harder na. Omdat het persoonlijke niet particulier is, maar het universele illustreert: families, geheimen, zwijgen.

En dan de invloed daarvan op de levenskeuzes en liefdesrelaties van de vier zussen. Had Wyss de liefde niet afgezworen als haar ouders haar anders hadden voorgeleefd? Was een van de zussen geen sjamaan geweest en naar Ierland verkast? Had een ander niet met haar gezin in een bergdorp gewoond dat alleen per kabelbaan bereikbaar is? We zullen het nooit zeker weten. ‘Mijn films vertellen geen dichtgetimmerde verhalen,’ schrijft Wyss op haar website. Het is de toeschouwer die het verhaal maakt. Maar dat zo’n gebeurtenis onherroepelijk resoneert, lijdt geen twijfel. ‘Want net als radioactief materiaal is ook een scheiding een gebeurtenis, die jaren en generaties later nog actief is, en zich verder deelt.’