Geen vaccin tegen bullshit

Denk vooral niet dat er in dit tijdperk van sociale media meer bullshit wordt verkondigd dan vroeger. In de achttiende en negentiende eeuw logen prominente kranten erop los in een mate waar ze nu niet meer mee weg zouden komen. Benjamin Franklin, een van de Founding Fathers van de Verenigde Staten, verspreidde als uitgever nepnieuws om een concurrent kapot te maken, en heeft voor de lol diverse andere hoaxes de wereld in gestuurd. 'Laten we wel wezen, Benjamin Franklin was gewoon een ontzettend nare trol,’ concludeert Tom Phillips in zijn boek Waarheid. Een kleine geschiedenis van complete bullshXt.

Waarschuwing vooraf: laat je niet afschrikken door Phillips' opgelegd jolige schrijfstijl, waar de vertaalster nog een flinke schep bovenop doet met het frequent gebruik van termen ontleend aan het mannelijk geslachtsdeel. Onder die puberale dekmantel is Waarheid namelijk een serieus boek, dat vooral de historische continuïteit laat zien van onze zeer problematische relatie met feiten.

Tegenwoordig geloven velen dat alles wat ze op internet bij elkaar googelen waar is – en noemen dat 'eigen research'; vroeger, toen de boekdrukkunst nog jong was, geloofden velen dat alles wat gedrukt stond waar was. En ook toen maakte de elite zich zorgen, over de opkomst van de drukpers en het verlies van hun poortwachtersfunctie.

Uiteraard is niet alles hetzelfde gebleven. Anders dan in de negentiende eeuw, kun je nu niet meer een heel land uit je duim zuigen en daar schepen vol kolonisten heen lokken, zoals de fantast Gregor MacGregor presteerde. Wie diens verhaal toen had willen factchecken, had een expeditie naar Midden-Amerika moeten sturen die hopelijk binnen een jaar eens terugkwam.

Niet zozeer het percentage, als wel de omloopsnelheid van nepnieuws is enorm toegenomen in het onlinetijdperk. Factchecken is nu veelal een kwestie van minuten of uren. Geen wonder dat dit een online-industrie op zich geworden is.

Peter Burger, onderzoeker aan de Universiteit Leiden die van factchecken zijn missie gemaakt heeft, bepleitte onlangs tijdens een webinar van de Vereniging tegen de Kwakzalverij: ‘Iedereen moet factchecker worden.’ Net zoals kinderen op de basisschool al een fietsverkeersdiploma halen, zou ze geleerd moeten worden om, onder meer, altijd met een reverse image search de oorsprong van een opzienbarend plaatje na te trekken.

Tom Phillips, zelf factchecker bij de Britse website Full Fact, ziet als voornaamste obstakel tussen nepnieuws en de waarheid iets wat hij de ‘moeite-barrière' noemt. ‘Tuurlijk, iemand kan iets controleren, maar zou de gemiddelde persoon die moeite ook echt nemen? Dit is iets wat doorgewinterde bullshitters instinctief heel goed aanvoelen.' Kortom, we zouden met z'n allen online minder lui en passief moeten zijn. 

Dat geldt des te meer voor instanties die als kop van Jut voor complotdenkers fungeren. Het RIVM heeft zich inderdaad al weerbaarder gemaakt tegen nepnieuws. Neem bijvoorbeeld de term 'vaccinatieschade'. Deze zoekterm bleek heel vaak te worden gegoogeld, terwijl de antivaxwebsite Stichting Vaccinvrij vervolgens de eerste hit werd. De term 'vaccinatieschade' zul je in de eigen voorlichting van het rijksvaccinatieprogramma niet aantreffen, maar tegenwoordig heeft de desbetreffende website wel een aparte vaccinatieschadepagina die op Google nu op nummer één staat, en uiteraard alleen linkt naar wetenschappelijk onderbouwde informatie. Zo is hier welbewust de onlinedominantie van antivaxers doorbroken. 

'We moeten niet alleen het onkruid uit de informatietuin trekken, we moeten er ook bloemen in planten,’ noemt Phillips deze combinatie van onjuiste informatie weerleggen en correcte informatie naar voren schuiven. Maar het idee dat nog meer factchecks en voorlichting de wereld gaan zuiveren van nepnieuws is naïef. 

Dat beseft Phillips ook, waarvoor hij verwijst naar On Bullshit uit 1986 van Harry Frankfurt, een van de uiterst zeldzame filosofen met gevoel voor humor. On Bullshit maakte als eerste een helder onderscheid tussen leugens en bullshit. Een leugenaar heeft respect voor de waarheid, omdat dit de klippen zijn waar hij met zijn zorgvuldig geconstrueerde leugens tussendoor moet laveren. Voor een bullshitter is het onderscheid tussen waar en onwaar irrelevant. Het schoolvoorbeeld is Donald Trump: die flapt er alles uit wat hem op het moment zelf het beste uitkomt, eventueel zelfs iets wat waar is. Steve Bannon, de voormalig Witte Huis-ideoloog van Trump, noemt dat ‘flooding the zone with shit’: het maakt niet uit hoe vaak je bij factchecks tegen de lamp loopt, als je maar voortdurend verse bullshit voor je volgelingen produceert.

Die volgelingen consumeren dit niet omdat ze op zoek zijn naar waarheid, maar omdat het voldoet aan heel andere behoeftes: goedkope sensatie, rancune, en rechtvaardiging van irrationele angsten. Onderzoek van het Massachusetts Institute of Technology in 2018 toonde aan dat nepnieuws op Twitter zelfs gretiger wordt verspreid dan echt nieuws. Bovendien bleek dit niet te wijten aan retweetende bots: het zijn echt de mensen zelf die dit doen.

Flooding the zone with shit is juist zo effectief omdat het als geheel niet kapot te checken is. Voor ieder weerlegd nepfeit duiken nieuwe nepfeiten en verdraaiingen op uit de brij aan bullshit. Vanuit Europa zien we duidelijk hoe de Trumpstemmers die nog steeds geloven dat hij de verkiezingen gewonnen heeft, in een feitenresistent parallel universum leven.

Maar ook hier bestaan zulke overstromingsgebieden. Door een harde kern van antivaxers – en media die hen een stem blijven geven uit oogpunt van nep-objectiviteit – gelooft nu een groot deel van de Nederlandse bevolking dat vaccinatie erger is dan de kwaal. Als je de peilingen moet geloven, gaat een derde van het zorgpersoneel de vaccinatie tegen covid-19 weigeren, terwijl een derde nog twijfelt. Dit zijn nota bene degenen die dagelijks injecties toedienen aan anderen, met medicijnen die allemaal bijwerkingen hebben. Maar aan hun lijf geen polonaise, ook niet in het belang van al die patiënten. Dan ben je inderdaad het stadium van betere voorlichting voorbij. Je zou bijna in de verleiding komen een paardenmiddel te bepleiten: vaccinatie verplicht stellen. Maar dat is een andere discussie.