Spelen met natuur

Games maken van de natuur vaak een speeltuin. Het natuurschoon dat ze ons voorschotelen dient als grondstof of strijdtoneel: een bos waar we bomen kunnen kappen of een veld waarop we elkaar de hersens in kunnen slaan. De natuurlijke wereld wordt ondergeschikt gemaakt aan de doelen die de speler moet zien te halen. De eindoverwinning heeft een hoge prijs: de bomen zijn gekapt, de (edel)metalen gedolven, het vee is geslacht en het wild geschoten.

En ook al halen games als Minecraft, Stardew Valley en Animal Crossing de schaarste uit het spel – grondstoffen raken nooit uitgeput of de wereld is zo groot dat het er niet toe doet –, het principe blijft hetzelfde: de natuur is er voor de spelers, die het zo efficiënt mogelijk moeten ontginnen.

Maar dit is niet de toekomst die we voor onszelf willen. Naarmate de onvermijdelijke gevolgen van klimaatverandering alsmaar dichterbij komen, verandert onze houding tegenover de nietsontziende exploitatie van onze planeet en de verwoesting van natuurgebieden. Onze toekomst is onlosmakelijk verbonden met het voortbestaan van een levendig ecosysteem. De planeet kaalplukken is een zorgwekkende bezigheid geworden en games kunnen ons helpen tijdelijk te ontsnappen aan de werkelijkheid.

Omdat steeds meer verschillende mensen gamen, groeit ook de vraag naar spellen die andere omgangsvormen met de natuur uitbeelden. Games die inspelen op ons verlangen om over vijftig jaar nog steeds een voorspoedig leven te leiden op een gezonde planeet. Games die een sprankje hoop bieden, een uitweg of ten minste een verantwoorde vorm van escapisme.

‘Games zijn een ideaal medium om toekomstscenario’s te verbeelden, voor mensen én voor andere levende wezens,’ vertelt dr. Joost Vervoort, universitair hoofddocent toekomstverkenningen en bestuur aan de Universiteit Utrecht. ‘Er zijn veel mogelijkheden om games te maken die over radicale veranderingen en betere werelden gaan. Maar ook het spelen van games zelf kan al tot nieuwe inzichten en gewoontes leiden, zeker als dat gemeenschappelijk gebeurt en er interactie is met de “buitenwereld”. Games laten ons nieuwe vormen van sociale omgang oefenen, nieuwe manieren van omgaan met de wereld, op een wijze die even ernstig als speels kan zijn.’

Zo werkt de Poolse spellenmaker Dreamstorm aan Natural Instincts, een game waar je wilde dieren in een loofbos helpt overleven, van konijnen en zwijnen tot herten en wolven. De dieren hebben behoefte aan voedsel, drinkwater, en een beschutte plek om te slapen en te paren. Het is de uitdaging om daarin te voorzien, maar bovenal moet voorkomen worden dat de mens ingrijpt in hun leefwereld.

Je begeleidt de dieren van bovenaf met een onzichtbare hand, maar al snel begin je de wereld te zien door de ogen van de herten in het gras en van konijntjes die schuilen in hun holletje. Ze hebben allemaal hun eigen verlangens en hun grillen. Wanneer hun habitat door een wandelpad of een autoweg wordt doorsneden, voelt dit plotseling veel abrupter en onnatuurlijker dan wanneer je daarop stuit in een echt bos. En de oversteek voelt ook vele malen gevaarlijker. Links, rechts en nog een keer links kijken is geen optie, maar auto’s zullen wel onverbiddelijk doorrijden.

Zo zet Natural Instincts vraagtekens bij de menselijke inmenging in de natuur. Misschien houdt het spelers daarom ook op een grotere afstand van het dierenrijk dan in games gebruikelijk is. Waar dieren normaal in dienst staan van de speler, staat de speler hier volledig in dienst van de dieren. Je krijgt er niks voor terug, behalve misschien een goed gevoel omdat je ze hebt geholpen.

Op blogplatform Medium schrijft Mae van Veldhoven, een student van Vervoort, in het artikel ‘How Games Can Change Our Relationship with Nonhuman Animals’ dat spellen steeds vaker dieren bevatten die geen boodschap hebben aan de wensen van spelers. In de populaire cultuur krijgen dieren namelijk vaak een menselijke stem – niet om hun eigen verlangens te kunnen uitspreken, maar zodat ze mensen makkelijker kunnen gehoorzamen. Want, schrijft Van Veldhoven, ‘we gebruiken dieren als rijdieren of als helpers. (…) Daarom is je paard in Stardew Valley een simpel transportmiddel en biedt je hond in Fallout 4 extra bescherming tijdens een gevecht.’

Maar, schrijft Van Veldhoven, vanwege hun interactiviteit beschikken games over de mogelijkheid om andere omgangsvormen met dieren uit te beelden. ‘Games dragen bij aan een verbeterde weergave van dieren. Ik geloof dat games dankzij hun unieke eigenschappen en methodes onze verhouding met niet-menselijke wezens kunnen hervormen.’ Als voorbeelden noemt Van Veldhoven de non-verbale communicatie van de vosachtige hoofdpersoon uit Fe en de eigenzinnige, reusachtige Trico in The Last Guardian, die lang niet zo goed naar spelers luistert als ze zouden willen. ‘De game-industrie heeft een enorme potentie als het gaat om de weergave van dieren, met daarin ook ruimte voor hun belangen.’

Het uitbeelden van complexere relaties tussen mens en dier – relaties die niet alleen gestoeld zijn op uitbuiting – is een goed begin, vertelt Joost Vervoort. ‘Volgens het IPBES, het Intergouvernementeel Platform voor Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten, zijn scenario’s voor een duurzame toekomst vrijwel altijd gebaseerd op het idee dat de natuur om de mens draait. Daarom ontwikkelde men methoden om alternatieven te verkennen waarin de natuur centraal staat en, wat mij betreft nog interessanter, waarin natuur en cultuur als in elkaar verstrengeld kunnen worden voorgesteld.’ Denk aan steden waarin plek is voor in het wild levende dieren en waar de natuur allerlei soorten van voedsel voorziet.

Daarom ziet Vervoort games liever een stapje verder gaan dan Natural Instincts, dat dieren een plekje probeert te geven in een mensenwereld zonder spelers daarbij een actieve rol toe te kennen.

’Games die nieuwe omgangsvormen tussen mens en natuur verkennen vind ik interessanter. Games die experimenteren met wat het eigenlijk betekent om in een veranderende wereld te leven, inclusief alle emoties die daarbij horen en de vaardigheden die dit vereist. Hoe maken we bijvoorbeeld steden voor de mens én voor alle andere soorten?’ Vervoort noemt als – bescheiden – voorbeeld de daken van Utrechtse bushaltes, die vol planten en bloemen staan en zo ook fungeren als ‘haltes’ voor bijen en andere insecten. ‘Bovendien staan zulke games dichter bij de belevingswereld van spelers dan spellen waarbij je bijvoorbeeld in de huid van een wolf moet kruipen, zonder dat de mens hierbij in beeld komt.’

Voor zijn onderzoek organiseert Vervoort samen met anderen de International Sustainability Game Jam, waarbij studenten en kunstenaars binnen een bepaalde tijd games ontwikkelen die duurzamere toekomstscenario’s en andere omgangsvormen met onze omgeving schetsen. Dit jaar zijn sommige spellen gebaseerd op het model van het IPBES, zoals The Mediator. Hierin bemiddel je in een ongekend groene stad tussen verschillende soorten (mens)dieren om tot duurzame oplossingen van hun geschillen te komen.

Vervoort: ‘Onderzoeken wat het betekent om mens te zijn te midden van andere mensen en andere wezens houdt in dat we vooral moeten kijken waarom onze politiek en economie leiden tot grootschalige onderdrukking en verwoesting. Om een duurzame leefomgeving te realiseren, moeten we vernietigende systemen bestrijden en ongelijkheid tegengaan. Maar zulke transities zijn complex, vanwege politiek, botsende ideologieën en machtsstrubbelingen. Ze leveren winnaars en verliezers op en hebben tastbare gevolgen voor mens en dier.’ Tot die tijd bieden games ons een unieke kans om al die mogelijkheden te verkennen.