Gisse grazers en knorrende beesten

Laten we eerlijk zijn. In de categorie boerderijdieren bungelt het schaap wel zo’n beetje in de onderste regionen van aantrekkelijkheid. Dat suffe geblaat, die domme koppen, de houterige motoriek. Zodra het lammetje-af is, valt aan het gemiddelde schaap weinig lol te beleven. Waarom zou je over zo’n oersaai beest een boek willen lezen, laat staan schrijven? Sally Coulthard deed het laatste en beweert in Een kleine geschiedenis van de wereld aan de hand van schapen dat ‘schapen de geschiedenis van de mensheid hebben gevormd zoals die nu is’. Zo’n zotte stelling maakt nieuwsgierig. Slaagt Coulthard erin de lezer ervan te overtuigen dat die flegmatieke grazer eigenlijk een machtig interessant beest is?

Al in haar inleiding gaat ze vol op het orgel: schapen hebben bijgedragen aan grootse beschavingen, hebben oorlogen helpen winnen, de schepping van artistieke meesterwerken mogelijk gemaakt en de inrichting van onze huizen bepaald. Die wapenfeiten zijn stuk voor stuk te danken aan een taaie schaapachtige die zich tussen de tien en twintig miljoen jaar geleden staande wist te houden op de ijzige hoogvlakten van Centraal-Azië.

Dat oerschaap is de voorouder van alle schapen die de aarde bevolken, want geen dier heeft zich zo succesvol verspreid over alle continenten als het schaap. De Zuidpool is de enige plek waar je ze niet aantreft, maar verder vind je schapen van Alaska tot in de Nubische woestijn. De wereldwijde kudde telt naar schatting een miljard dieren, verdeeld over minstens duizend rassen die de mens van zowel vlees, melk als wol voorzien. Welk dier kan het schaap dat nazeggen?

Een kleine geschiedenis van de wereld aan de hand van schapen blijkt een verrukkelijk boek voor liefhebbers van toegankelijke cultuurgeschiedenis, dat ook nog eens prachtig is uitgegeven. Wie niet bovenmatig geïnteresseerd is in breipatronen en de fabelachtige kwaliteiten van wolvezels, krijgt van Coulthard een lesje dat soms misschien net iets te lang duurt, maar dat wordt ruimschoots goed gemaakt door een eindeloze stroom aan interessante feiten. Zo hebben we de uitvinding van de schaar te danken aan het schaap. Gaap, gaap, zou je denken. Maar daarover blijkt van alles te vertellen. Zo gebruiken Chinezen rondom Chinees Nieuwjaar een maand lang geen scharen, om te voorkomen dat er in het nieuwe jaar veel ruzie wordt gemaakt en mag je in Egypte en Pakistan een schaar niet openen en sluiten zonder iets te knippen, want dat brengt ongeluk. In de middeleeuwen werd in de wieg van pasgeboren baby’s zelfs een schaar gelegd om boze geesten af te schrikken.

Het is maar een van de vele zijpaden die Coulthard inslaat. Het ene moment gaat het nog over Jason en zijn jacht op het Gulden Vlies (‘de bekendste mythe die betrekking heeft op wol’), het volgende moment neemt ze je mee naar Australië waar het verwilderde schaap Chris door de nationaal kampioen schaapscheren in 2015 onder verdoving werd verlost van veertig kilo wol. Die anekdote leidt weer naar de oprichting van The Wolseley Sheep Shearing Company in Birmingham, die zou uitgroeien tot een van de grootste Britse autofabrikanten: de Austin Motor Company.

Door de wollige bril van deze auteur beschouwd, is inderdaad de hele wereldgeschiedenis in meer of mindere mate schaapgerelateerd. Dat begint al bij de vroegste beschavingen, die vermoedelijk wilde schapen domesticeerden door pasgeboren lammetjes mee naar huis te nemen. Die werden aan de borst van een zogende vrouw grootgebracht. Honden kwamen er toen nog niet aan te pas om de kuddes bijeen te houden, maar natuurlijk zijn ook aan de rol van herders en honden prachtige hoofdstukken gewijd, net zoals aan de taalkundige sporen die schapen hebben achtergelaten. Slaapliedjes, plaatsnamen, spreekwoorden en zelfs een onnavolgbare ‘herderstelling’ die door herders van Bretagne tot Wales werd gebruikt om schapen te tellen en die niet verdergaat dan het getal twintig: yan, tan, tethera tot en met figgot (twintig). Heerlijke kennis waar je niets aan hebt, maar waarmee je wel mooi je wandelgenoten om de oren kunt slaan tijdens een rondje over de hei.

Uiteraard laat zich over het fenomeen ‘zwart schaap’ veel zeggen, want die uitdrukking komt in vrijwel alle talen voor. Van de Italiaanse pecora negra tot de IJslandse svartur sauður. Het is de wereldwijde verspreiding van het schaap die dit boek zo rijk en interessant maakt. Je kunt rustig Plinius en de Babylonische koning Hammoerabi erbij slepen, maar ook de Bijbel en de Koran, Heidi en Odysseus, Thomas Hardy en Jeanne d’Arc.

Dat het daarbij vooral gaat over het grenzeloze nut en de historische symboliek van het schaap, meer dan over wat voor beest het karakterologisch nu eigenlijk is, is misschien wel de grootste tragiek van deze multifunctionele goedzak. Door zijn dociele aard spreekt het schaap niet erg tot de verbeelding. Vikingen voeren de zeeën over met zeilen van wol, Dzjengis Khan liet zijn krijgers levende schapen meevoeren op hun paarden en koningin Victoria breide in de avonduren wanten en sjaals voor de Britse soldaten die in de Krimoorlog vochten, maar wat gaat er nu eigenlijk om in die wollige kop? Die informatie bewaart Coulthard tot het allerlaatst, als ze vertelt hoe de bewoners van een Engels dorpje in 2004 ineens schapen in hun voortuintjes zagen grazen. Hoe waren die erin geslaagd de veeroosters over te steken? De schapen hadden een list verzonnen: ze rolden over hun rug over de brede roosters. Zijn ze dan toch niet zo dom als ze eruit zien? Geloof het of niet, maar volgens neurowetenschappers van de universiteit van Cambridge zijn schapen net zo slim als apen, en even leergierig. Coulthard citeert professor Jenny Morton: ‘Je kunt een willekeurig oud schaap uit de wei halen en in twee weken een taak leren waarvoor een aap misschien negen maanden nodig zou hebben.’

Dat komt wel even binnen. Misschien verdienen schapen toch iets meer respect. Maar één privilege hebben ze in elk geval wel verworven: ze brengen hun leven grotendeels buiten door. Dat genoegen is voor dat andere slimme boerderijdier niet weggelegd. Hoewel de meeste mensen varkens qua intelligentie veel hoger aanslaan dan schapen, worden juist deze vleesmachines beestachtig slecht behandeld. Met zijn boek Het varken wil de Noorse schrijver Kristoffer Hatteland Endresen aantonen dat het varken een dier van vlees en bloed is dat een beter lot verdient. Dat vond iedereen met enig gevoel in zijn donder natuurlijk allang, dus waarom zou je een boek willen lezen over de gruwelijke realiteit van de varkensindustrie? De auteur is zelf een groot liefhebber van varkensvlees, maar heeft behalve op de kinderboerderij nog nooit een levend varken gezien. Als hij leest dat er in zijn geboortestreek Rogaland meer varkens leven dan mensen, kan hij dat nauwelijks geloven. Dus meldt hij zich bij een varkensboer om van nabij te zien hoe het er in die hermetisch gesloten stallen aan toegaat.