Onontbeerlijk

De herontdekking van een literaire klassieker kan uiteraard op allerlei plekken beginnen, maar het onlinebeeldendeelplatform Imgur is van al die plekken toch niet de meest voor de hand liggende. Nog onwaarschijnlijker: de post die het balletje voor de roman Bear (1976) van Marian Engel (1933-1985) aan het rollen bracht, was in wezen een staaltje digitaal hoongelach, op 8 juli 2014 geplaatst en sindsdien meer dan een miljoen keer bekeken, onder de (quasi)verontwaardigde titel ‘What the Actual Fuck, Canada?’

Ene ‘alexisdanaan’ meende die dag namelijk op een ‘boeketreeksboekje’ te zijn gestuit, waarvan hij grif toegaf dat hij het meteen ging lezen. Maar dat wel louter omdat het op basis van het omslag en de erotische openingspassage van hoofdstuk achttien, waarvan hij beide kiekjes deelde, ‘the most fucked up romance novel in existence’ moest zijn.

Toegegeven, de illustratie die de paperbackuitgave destijds sierde is broeierige jarenzeventigkitsch in optima forma. Met die zwijmelende vrouw die zich, louter gehuld in een wapperende rode rok en haar tepels op wonderbaarlijke wijze door twee haarstrengen bedekt, ruggelings tegen het onbewogen ogende titeldier vlijt. Dat moeilijk te duiden gebaar met haar rechterhand, dat evengoed wel verleidelijk bedoeld zal zijn. De geklauwde poot die achteloos haar arm ondersteunt… Er zijn vermoedelijk hoezen van progrockplaten die minder op de lachspieren werken.

De hijgerige teksten over een ‘shocking, erotic novel of a woman in love’ erboven helpen ook niet echt. (‘THE FORBIDDEN, THE UNTHINKABLE, THE HARDLY IMAGINABLE…’) En dan hebben we het nog niet eens over het feit dat in die geciteerde seksscène inderdaad een vrouw en een beer figureren. ‘Geen knuffelbeer, geen Pooh-beer, geen souvenirkoalabeer. Een echte beer.’

‘“Beer,” riep ze. “Ik hou van je. Ruk mijn hoofd eraf.”’

‘Dat deed de beer niet, maar haar menstruatiewarmte maakte hem nog ijveriger. Ze greep zijn dikke pels, die door haar vingers glipte, en probeerde zijn losse vel vast te pakken, maar toen ze dieper tastte ontmoette ze slechts nog meer diepte, en haar korte nagels gleden weg. Ze wiegde zijn grote, donzige, asymmetrische ballen in haar handen, speelde ermee, liet ze zachtjes in hun vel rollen terwijl hij likte.’

Dat dat alles op Imgur en andere sociale media een stroom aan melig commentaar opriep, mag geen verrassing heten. Vooral woordspelingen als ‘unbearable’ en ‘bearback’ bleken populair, terwijl zogenaamd gegeneerde Canadese reaguurders zich en masse haastten hun excuses aan te bieden.

Maar de verkoop van het (e-)boek steeg ondertussen wel zo hard dat uitgeverij McClelland & Stewart begin 2015 besloot een nieuwe papieren editie van Bear uit te brengen. Voorzien van een ‘smaakvoller’ omslag (vrouw gezien op de rug, waarop alleen vier bloederige klauwkrassen het bestiale element suggereren), plus een gloedvolle blurb van Margaret Atwood: ‘A strange and wonderful book, plausible as kitchens, shapely as a folktale, and with the same disturbing resonance.’ Allemaal bedoeld, aldus een woordvoerster in boekentijdschrift Quill & Quire, ‘om de lezer eraan te herinneren dat dit een klassieker uit de Canadese literatuur is’. Want dat was en is het. Against all odds, bijna.

Toen Engel eraan begon, was ze al een gerespecteerd auteur met zes boeken op haar naam, waaronder de romans No Clouds of Glory (1968), Joanne: the Last Days of a Modern Marriage (1975), en het kinderboek Adventures at Moon Bay Towers (1974). De korte roman begon als bijdrage aan een nooit verschenen bundel met ‘pornografische verhalen van serieuze schrijvers’ bedoeld om geld op te halen voor de vakbond Writer’s Union of Canada, die Engel zelf mede oprichtte. Haar toenmalige redacteur bij uitgeverij Harcourt Brace wees het manuscript botweg af, en legde in een brief uit: ‘De relatieve beknoptheid gepaard aan de extreme vreemdheid ervan vormt, vrees ik, onder de huidige omstandigheden een ononoverkomelijk obstakel.’

Zo zette de boekenredactie van publieke omroep cbc Bear in 2017 op nummer elf in een (alfabetische) lijst van ‘100 novels that make you proud to be Canadian’. Er waren artikelen met speelse koppen als ‘There’s More to “Bear” Than Bear Sex’ of het oerserieuze ‘Bear – A Defense of Reading’. En al in december 2014 riep schrijfster Emily M. Keeler het boek in een recensie in The National Post zelfs uit tot ‘de beste Canadese roman aller tijden’. Dat laatste is misschien een tikkeltje overdreven, kun je (opnieuw) concluderen nu die roman deze week ook in een Nederlandse vertaling verschijnt. Maar dat deze fascinerende fabel om veel meer draait dan donzige berenballen alleen, is zonder meer waar.

Hoofdpersonage is de 27-jarige Lou, de archivaris/bibliothecaris die leeft ‘als een mol’ in haar werkkamer in het souterrain van het Historisch Instituut in Toronto, en die wanneer we haar daar aantreffen duidelijk midden in haar quarterlifecrisis zit. ‘Ze kon geen specifiek probleem noemen; het was meer alsof het leven in het algemeen de pik op haar had. Alles kleurde altijd weer grijs. Hoewel ze aanvankelijk had genoten van de erudiete afzondering die haar werk bood, naast bescherming tegen de vulgariteit van de wereld, had ze nu, na vijf jaar, het gevoel dat ze er op een bepaalde manier onevenredig veel ouder door was geworden, dat ze net zo oud was als de vergeelde documenten die ze de hele dag maar openvouwde.’

Tijd om de sleur te doorbreken. Wat gebeurt wanneer het landhuis en de gigantische bibliotheek van de familie Cary, waarvan de militaire patriarch nog in de Napoleontische Oorlogen heeft gevochten, aan het instituut wordt nagelaten. Lou wordt naar het afgelegen Cary’s Island in Noord-Ontario uitgezonden om het legaat te inventariseren. En terwijl ze zich daar onderdompelt in de plaatselijke (familie)historie, maakt ze ook kennis met de enige andere bewoner van het eiland: de geketende beer die de oude Kolonel als huisdier hield.

De Cary’s waren licht geobsedeerd door beren, blijkt uit talloze aantekeningen over de rol van die dieren in oude legendes en volksverhalen die ze overal in de bibliotheek vindt. Lou zelf zoekt, aanvankelijk aarzelend, toenadering tot deze ene beer, wat pas op ruim driekwart van de krap 140 pagina’s tot climactische taferelen leidt.

Opmerkelijk: de ontwikkeling van huiverige interesse naar verwarrende verliefdheid en, uiteindelijk, woeste lust wordt op zo’n vanzelfsprekende toon beschreven dat die volstrekt logisch en realistisch lijkt. Terwijl je er tegelijkertijd allerlei symbolische betekenissen aan kunt hechten.

Zo kun je Beer lezen als een feministisch sprookje over een jonge vrouw die de grenzen van haar seksualiteit verkent zonder daarbij zo’n ellendige vent nodig te hebben. (Lou’s kantooraffaire met haar directeur klinkt wel héél lauw en liefdeloos. En indirect bewijs: Engel lag zelf in scheiding toen ze het verhaal schreef.) Als een letterlijke uitwerking van het idee dat alle mannen beesten zijn, om niet te zeggen ongelikte beren.

Een aardige running gag in dat verband is dat Lou’s beer maar niet lichamelijk opgewonden van haar raakt. Zelfs wanneer ze zich tenslotte in wanhoop met honing insmeert, loopt het dier na dit te hebben opgelikt ongeïnteresseerd schetenlatend weg.

Of je kunt dit bizarre liefdesverhaal opvatten als een provocatieve parodie op het cliché van de Canadese roman als een lofzang op de symbiotische verhouding tussen mens en natuur. Ongeveer zoals Engel de spot drijft met de literaire modes van haar tijd, wanneer ze ergens over haar vertelster schrijft: ‘Ze voelde zich als een Franse romancier die intrige en psychologie overboord had gezet en nu een abstract bouwsel moest construeren, maar daar te traditioneel voor was.’

Zo’n boekje is het. Lyrisch, strijdbaar en ironisch. Mysterieus multi-interpretabel en, om Margaret Atwood te parafraseren, zo plausibel als een keukenblad tegelijk. Onontbeerlijke lectuur, welbeschouwd. (Pardon.)