Baba achterna

Acteur Willem Voogd (1988) kende de verhalen van postorderbruiden uit Rusland. Maar toen hij tien jaar geleden tijdens een studiereis in de havenstad Odessa belandde, het Russischtalige gedeelte van Oekraïne, bleken de verhalen daadwerkelijk een ‘bizarre realiteit’ te zijn. Voogd kwam op uitnodiging van zijn Russische nichtje terecht bij de Miss Odessa Contest 2011 en zag daar hoe mannen van middelbare leeftijd met namen als Bill, Donald en Harry de aandacht probeerden te trekken van jonge sexy Oekraïense en Russische meiden. Destijds volgde hij een opleiding aan de Toneelacademie Maastricht en daarnaast deed hij een cursus Russisch, onder meer in Sint-Petersburg en Odessa. ‘Waarom zijn jullie hier?’ vroeg Voogd. De jonge vrouwen antwoordden steevast dat ze een betere toekomst wilden. De buitenlandse mannen wezen naar de opgedofte dames en zeiden: ‘Ze zijn toch prachtig?’

Hoe anders is het liefdesverhaal van de baba, Russisch voor ‘oma’, van Voogd. Zijn inmiddels overleden baba, Tatjana Filippovna Stojanowa, besloot in 1944 haar geboortestad Odessa te verlaten en op een Duitse trein te stappen richting het Westen. Voor de liefde. Een levensgevaarlijke tocht dwars door oorlogvoerend Europa. In een periode die samenviel met de Holocaust, toen mensen zonder officiële reisdocumenten wilden vluchten naar de Sovjet-Unie, terwijl het oprukkende Russische Rode Leger alsmaar verder richting het Westen doorstootte. De gevaren weerhielden Tatjana er echter niet van om de Nederlandse Pieter Boon, die zij eerder in de Russisch-Oekraïense havenstad had ontmoet en op wie zij stapelverliefd werd, op te zoeken na zijn vertrek uit Odessa in 1942.

Tatjana, een knappe 21-jarige verschijning met blond haar en blauwe ogen, was charmant en intelligent en sprak bovendien goed Duits. Die kenmerken zouden de Russische later in haar risicovolle tocht naar liefde goed van pas komen. Vanaf het moment dat ze op de trein stapte, tekende de jonge vrouw haar reis vol onwaarschijnlijke avonturen – door Hongarije, via Wenen richting Nederland – op in haar memoires: Wat voorbijgaat zal dierbaar zijn, een zin ontleend aan een gedicht van Aleksandr Poesjkin.

Toen Voogd tweeënhalf jaar geleden in de memoires van zijn baba dook, raakte hij erdoor gefascineerd. Waarom ondernam zij deze barre tocht en hoe verging het haar? En wat deed Pieter Boon, de man aan wie hij zijn bestaan te danken heeft, eigenlijk in Odessa? Voogd besloot om Tatjana’s tocht opnieuw te maken. De luisteraar reist mee in de vierdelige podcastreeks, waarin waarheden geleidelijk worden ontvouwd. Ook wekt de maker Tatjana’s verhaal tot leven door meeslepende fragmenten uit oma’s memoires door de uitzendingen heen te weven. Van het verpletterende liefdesgevoel dat Pieter bij haar opriep in Odessa tot de helse treinreis richting Hongarije. Niet alleen lag Tatjana toen doodziek in een wagon omdat zij besmet was geraakt met tyfus, maar hevige bombardementen van het Rode Leger zorgden ervoor dat de trein strandde in het huidige Roemeense grensdorpje Galati.

Ook trekt Voogd in de podcastuitzendingen vergelijkingen met het heden. Hoe zag Europa er toen uit en hoe is het er nu? Zo belicht hij in de eerste aflevering het thema liefde. De maker ontmoet Lera en Masha in Odessa en bespreekt met hen waarom veel Oekraïense en Russische vrouwen de liefde liever niet in eigen land zoeken, maar elders. In de tweede aflevering ontdekt hij dat Tatjana in Hongarije vast kwam te zitten omdat het Duitse lazaret waarmee zij reisde daar zijn kamp opsloeg. Tatjana kon simpelweg niet verder omdat zij afhankelijk was van het veldhospitaal en bovendien niet beschikte over reisdocumenten. Voogd vergelijkt dit vervolgens met de grote groep vluchtelingen die in 2015 vast kwam te zitten op treinstation Boedapest-Keleti toen de Hongaarse premier Viktor Orbán hun verbood door te reizen naar Duitsland. In Boedapest praat hij daarover met Volkskrant-correspondent Jenne Jan Holtland.

‘In Wenen sprak ik Mohammad, een vluchteling afkomstig uit Syrië, vertelt Voogd. ‘Voor mijn baba was reizen zonder de juiste papieren vreselijk lastig. Maar voor iemand als Mohammad is het nog een tandje erger. Hij wordt in elkaar geslagen en vervolgens teruggestuurd naar de grens. Ik daarentegen bezit toevallig de goede documenten, ben Nederlander en spreek mijn talen. In wat voor een bevoorrechte positie zit ik eigenlijk?’

‘Ik ben tijdens het maakproces ook anders naar mijn baba gaan kijken,’ vervolgt Voogd. ‘In 2010 overleed zij en ik had geen sterke band met haar. Ik herinner me haar als een statige, wat strenge en afstandelijke oudere dame. De klanken van het Russisch, de taal die zij altijd met mijn vader sprak, klonken hard. Zij was in stilte wel trots op mij. Op jonge leeftijd begon ik met acteren. Vol emotie sprak zij daarover met anderen, maar de trotsheid deelde zij nooit direct met mij. Nu kan ik haar strengheid plaatsen. Ik weet wat zij heeft meegemaakt en waar zij vandaan komt. Je kunt een mens beter begrijpen door zijn geschiedenis.

Ik heb enorm veel bewondering voor mijn Russische oma. Ik ben trots op haar en koester mijn dankbaarheid. Het is wel jammer dat wij daar niet meer over kunnen praten. Of de podcast mijn kijk op liefde heeft veranderd? Nou, het offer dat zij voor de liefde bracht zal ik door de omstandigheden waarin ik leef, namelijk een leven zonder oorlog, niet brengen. Enerzijds vind ik dat jammer, want ik houd van het realiseren van groteske gebaren. Maar tegelijkertijd besef ik dat die gedachte een vorm van luxe is. Ik denk wel dat onze huidige maatschappij er een is van oneindig veel mogelijkheden. Of het nu gaat om liefdesrelaties, werk, vakanties, kleding. Als iets niet werkt of niet goed gaat, dan stoppen we ermee. Er is immers altijd wel een betere optie. Soms baal ik van de vluchtigheid van deze tijd.’