Grap first, waarheid second

Arjen Lubach (Groningen, 1979) spreekt vanachter zijn bureau in de camera. In pak en met gebeeldhouwd kapsel. Op zijn desk liggen standaard een pen en een notitieblok. Foto’s, filmpjes en geluidsfragmenten illustreren zijn verhaal. Qua vorm flirt zijn satirische programma Zondag met Lubach – in aanloop van de Tweede Kamerverkiezingen begint vanavond het dertiende, allerlaatste seizoen – overduidelijk met het journaal. Toch gaan zijn nieuwsitems, in tegenstelling tot die van veel andere traditionele media, wél viral. De keren dat een uitzending leidde tot Kamervragen, referenda of andere maatschappelijke gevolgen, zijn haast ontelbaar geworden.

Ter vergelijking: het Nederlandse onderzoeksjournalistiekplatform Follow the Money berichtte al vóór Zondag met Lubach over P5COM: het bedrijf dat advies zou geven aan zorginstellingen over het 'slimmer' declareren van behandeltrajecten. Maar pas nadat Lubach in het vijfde seizoen zijn licht op de kwestie (‘Minister Schippers moet de zorgkosten beteugelen. En dat terwijl er in de zorgsector soms meer dan twintig procent winst wordt geboekt. Hoe kan dat?’) had laten schijnen, nam de druk vanuit de publieke opinie toe. Gevolg: de echtgenoot van minister Edith Schippers nam ontslag als zorgconsultant bij P5COM.

Als je wil overtuigen, kom je er niet meer met alleen een presentatie van de droge feiten. De grenzen tussen politiek en populaire cultuur en nieuws en entertainment zijn steeds meer aan het vervagen: vertel dus liever een goed verhaal. Bij voorkeur in het grijze gebied tússen die grenzen. Zo schreef The Guardian onlangs in een terugblik dat het vierjarige presidentschap van Trump wel erg veel weg had van een realityserie. Een soap waarin de Amerikaanse leider als belangrijkste deelnemer figureerde. En inderdaad: de doorgaans plechtige State of the Union leek in 2020 meer op een sappige aflevering van The Apprentice – onverwachte plottwists, cliffhangers en in hapklare brokken opgediende emoties – dan op een diepgravende beschouwing over de dringendste kwesties in de Amerikaanse samenleving. Zijn presentatie van de werkelijkheid is instinctief en onsamenhangend, hij katapulteert het publiek voortdurend van rel naar rel.

Ook geniaal in haar genre: de ongeveer twintig minuten durende hoofdrubriek van Zondag met Lubach – ‘het grote verhaal’, zoals Lubach het zelf noemde in Een podcast over media [zelf geeft hij na een aantal negatieve ervaringen geen interviews meer aan de schrijvende pers, red.]. Toch is er haast geen groter contrast met de vertelstijl van Trump te bedenken. Het vaste item oogt steevast uiterst zorgvuldig voorbereid en tot in detail uitgedacht. In de afleveringen kijkt Lubach zijn publiek recht aan, terwijl hij kritische vragen op ze afvuurt. ‘Hoe kan het dat een groot Amerikaans bedrijf als Uber verlies maakt én toch uitbreidt?’ ‘“Een ei is de menstruatie van een kip.” Wacht eens, zei dit dieetmeisje dat nou echt?’ ‘Er zijn al zeker meer dan een miljoen Oeigoeren “kwijt”. Waar zouden zij kunnen zijn?’ Om de ingewikkelde kwesties vervolgens in heldere stappen uit te leggen. Er worden pretenties doorgeprikt en goeroes ontmaskerd, politici in hun nakie gezet en maatschappelijke misstanden aan de kaak gesteld. Altijd met serieuze onderbouwing. Maar vooral met heel veel humor.

Filmpjes uit het in 2017 met een Gouden Televizier-Ring bekroonde tv-programma vinden dan ook makkelijk hun weg naar de sociale media. Hoogtepunt is het satirische filmpje 'America First, The Netherlands Second', waarin het bekende betoog van Trump op hilarische wijze wordt geïmiteerd. Die introductie is op YouTube inmiddels meer dan 28 miljoen keer bekeken: iets wat zelfs tot een uitnodiging voor een Amerikaanse talkshow leidde. Lubach tegen presentator en comedian Seth Meyers: ‘In de video zeggen we: “Meneer Trump, u heeft de Trump Towers, wij hebben Lee Towers.” Een jaar na het filmpje werden er twee torens gebouwd. Toen belden ze me op of ze die de Lee Towers mochten noemen. Dus door ons stomme filmpje staan er nu in Rotterdam twee grote gebouwen die de Lee Towers heten!’

Maar ook een ietsje minder goed bekeken aflevering over ‘de fabeltjesfuik’ (twee miljoen tv-kijkers, net zo veel als op YouTube), waarin Lubach liet zien hoe mensen door de algoritmes van sociale media worden bestookt met eenzijdige informatie en zo verstrikt kunnen raken in een web van complottheorieën en ‘alternatieve feiten’, kreeg een staartje. Het videokanaal van complotdenker en rapper Lange Frans werd vlak na de betreffende uitzending verwijderd. Toeval? Ja. Althans, volgens YouTube. Het platform liet weten dat het verwijderen van het account niets te maken heeft met de uitzending van Lubach. En Lubach liet op zijn beurt weer aan zijn 352.000 Twittervolgens weten dat censuur niet de oplossing is.

Aanvankelijk was Zondag met Lubach helemaal niet zo invloedrijk. De eerste seizoenen trokken gemiddeld ‘slechts’ 300.000 kijkers. In die seizoenen interviewde Lubach – naast presentator ook gelauwerd thrillerschrijver, dj en theatermaker – bekende Nederlanders. Vaste sidekicks waren een pratende handpop en techexpert Salamander Klöpping, een parodie op Alexander Klöpping. Pas toen het programma zich in het grijze gebied tussen satire, comedy, nieuws én politiek debat ging begeven, stegen de kijkcijfers exponentieel.

Het Amerikaanse nieuwsprogramma Last Week Tonigh with John Oliver vormde een belangrijke inspiratiebron voor het nieuwe format. Het schrijversteam werd uitgebreid met onder anderen Volkskrant-columnist Jonathan van het Reve (1983) en Zondag met Lubach kreeg de kans langere en diepgaandere verhalen te vertellen. Een gouden greep, zo bleek. ‘Ik verslik mij weleens in het feit dat we zo groot zijn,’ zegt Lubach hierover in Een podcast over media. ‘In het begin waren we de underdog en riepen we vanaf de zijlijn. Maar nu zijn we “mainstreammedia”. Wij zijn nu die grote jongens die mogen aanpakken én ook die verantwoordelijkheid hebben’.

En die verantwoordelijkheid blijkt groot. Verschillende wetenschappelijke studies laten zien dat politiek georiënteerde entertainmentprogramma’s, zoals bijvoorbeeld The Daily Show, The Colbert Report en Last Week Tonight with John Oliver, de politieke houding, kennis en betrokkenheid van kijkers daadwerkelijk kunnen beïnvloeden. Ook heeft online politieke satire een effect op hoe kijkers een politieke kandidaat beoordelen en draagt het bij aan politieke participatie – ook, of misschien wel juíst, onder de doorgaans wat minder politiek geëngageerde millennials.

Daarmee lijkt satire, zoals Zondag met Lubach, een belangrijk tegenwicht te bieden aan het theater in de échte politieke arena. Niet alleen kijkers, maar ook politici blijken niet ongevoelig voor een goed, grappig verhaal: tussen 2015 en 2020 in de plenaire verslagen van de Tweede Kamer minimaal elf keer gerefereerd aan het programma. Bijvoorbeeld als het ging over grote thema’s als het falende integratie- en inburgeringsbeleid, tipp (het omstreden handelsverdrag tussen de eu en de vs) of het coronabeleid. ‘Arjen Lubach is invloedrijker dan ik,’ verzuchtte Lilianne Ploumen, PvdA-lijsttrekker en voormalig minister eens in Metro.

Die invloed in de Tweede Kamer is niet het doel, maar blijkt eerder een ongemakkelijke bijkomstigheid. Lubach in Een podcast over media: ‘Soms hebben we een belangrijke misstand te pakken, een belangrijk verhaal dat ook nog eens genoeg juice [comedywaarde, red.] heeft. En dan belooft er plots een of andere minister dat ze daar iets aan willen veranderen. Tja, dan hebben we geen verhaal meer.’

Journalistieke ambities heeft het programma eveneens niet. Alhoewel alleen serieuze journalistieke bronnen door de strenge ballotage van het schrijfteam komen. Lubach: ‘Zodat wij ons daarna kunnen concentreren op waar wij goed in zijn: grapjes maken. Wij maken geen journalistiek, maar wij zijn parasitaire comedians.’ En als hem wordt gevraagd of zijn gezaghebbende programma zichzelf daarmee niet al te makkelijk ontslaat van grote verantwoordelijkheden, zegt hij: ‘Túúrlijk hebben wij ook een factcheckafdeling. Een jongen uit Zwolle, ja.’ Grap first, waarheid second. Ook in deze allerlaatste reeks van Zondag met Lubach.