Zen voor de ogen

‘De beste voice-over is die waarvan je na de film zegt: “O, was er een stem bij?” Dan heb je het goed gedaan. Want het gaat niet om mij,’ zegt stemacteur Bob van der Houven. Maar vandaag gaat het ook om hem, want hij is de stem van Rail Away.

En het 25-jarig jubileum van dit programma wordt in het Spoorwegmuseum in Utrecht gevierd met workshops inspreken, filmen met drones, een vragenuurtje en de presentatie van Het grote Rail Away boek van het verantwoordelijke regisseursduo Joanne Brouwer en Gerben van Ommen. Zo’n veertig fans zijn aanwezig en dat zijn, goh, bijna allemaal mannen.

Een uur eerder had treinstel 8657 – type virm (Verlengd InterRegio Materieel), ook wel dubbeldekker genoemd – mij met rit 3031 naar Utrecht cs gebracht. Met die kennis paraat hoopte ik serieus te worden genomen door de harde kern van treinfreaks. Dat was misschien ook wel gebeurd als ik op cs was overgestapt op de speciale trein naar het museum en niet was gaan lopen. Even niet opgelet.

Rail Away kent inmiddels meer dan 200 afleveringen vanaf alle continenten en daar komen er gemiddeld acht per jaar bij. Vooral de mediagenieke Zwitserse spoorlijnen zijn populair. Uitzendingen worden vaak herhaald en dat is geen enkel probleem, gezien het tijdloze karakter van dit eo-programma. Veel kijkers denken dat het een buitenlands programma is waaraan een Nederlandse voice-over toegevoegd wordt. Dit misverstand komt door de Engelse titel, maar meer nog door de afwezigheid van een presentator als gids. Het is een van de zeldzame reisprogramma’s zonder Bekende Nederlander en dat maakt het ook voor andere landen interessant om uit te zenden. Bij de eo beledig je vermoedelijk niemand als je het programma saai noemt. Regisseur Van Ommen zal zich namelijk later vandaag laten ontvallen dat zijn vrouw meestal na tien minuten al in slaap valt.

Van der Houven, wiens stem ook bekend is van Schooltv en van de natuurfilms van David Attenborough, wordt op de vreemdste momenten herkend. ‘Laatst was ik met een vriendin in de sauna en vertelde ik haar iets over mijn vakantie. Toen vroeg een mevrouw: “Werkt u soms bij de televisie? U heeft zo’n bekende stem.” Toen voelde ik me wel een beetje bloot.’

Voor hij inspreekt controleert Van der Houven moeilijke plaatsnamen en noteert die fonetisch. Tijdens het lezen gaan zijn ogen van de beelden naar de tekst en weer terug. ‘Op de monitor staan tijdcodes die corresponderen met de codes op mijn tekst. Soms benoem ik iets wat net uit beeld verdwenen is en moet ik het naar voren halen in de tekst.’

Hoewel Bob van der Houven vloeiend Duits, Engels, Frans, Italiaans en Nederlands spreekt houdt hij zich soms toch een beetje in. ‘Je moet niet doorschieten in een perfecte uitspraak, want dat kan over de hoofden van de kijkers gaan. Sommige plaatsnamen vernederlandsen we om het herkenbaarder te maken en toegankelijk te houden. Ik heb 27 jaar voor Radio 4 gewerkt. Als je daar Russische of Slowaakse namen op de juiste manier zou uitspreken, denken de luisteraars: wat hoor ik nu? Dat zijn totaal onbekende klanken. Voor alle grote steden hebben we gelukkig Nederlandse equivalenten. Je zegt niet Moeskwoah, maar Moskou. Geen Landunn, maar Londen. En Rome is geen Rhoma maar gewoon Rome.’

Zijn rustgevende stem lijkt prima bij zijn karakter te passen, want terwijl iedereen al druk aanstalten maakt voor de aftrap van de fandag neemt Van der Houven alle tijd om zijn stemgeluid te omschrijven. ‘Net als mijn vader zing ik. We hebben dezelfde stem, die noem je een crooner. Dat is de mellow voice. Niet dominant of pregnant, maar een stem die er wat makkelijker in glijdt. Over het algemeen zijn de meer mellow voices geschikt voor lange teksten, de pregnante zijn goed voor reclame en aandacht trekken.’

Op de voorste rij zit Joachim van Tuinen uit Drachten. Hoewel hij op een passagiersschip over de Rijn vaart van Amsterdam naar Bazel ligt zijn hart bij het spoor. Die treinliefde heeft hij van zijn vader, die als lokettist op station Heerenveen werkte. ‘Toen ik klein was ging ik op zondagmorgen mee en mocht ik kaartjes verkopen.’ Natuurlijk had hij thuis een modelspoorbaan en de rondjes van zijn treintjes zette hij op YouTube. Toen hij samen met zijn vader in het Zwitserse Zermatt de Gornergratbahn nam, hing hij zijn camera uit het raam, filmde het traject en monteerde hier ook een filmpje van voor YouTube. Dat bleef niet onopgemerkt. ‘Er zijn inmiddels al 1,2 miljoen views. De bbc heeft er iets van gekocht om het te gebruiken in hun Rail Away.’ Zijn YouTubekanaal ‘TrainJJ’ groeit nog steeds, maar hij filmt niet meer uit het raam. ‘De eerste keer werd ik snipverkouden en de overige passagiers vonden zo’n open raam niet echt leuk. Het was ook winter. Bovendien was het voor mijn vader nogal ongezellig onderweg.’ Tegenwoordig gebruikt hij GoPro-camera’s, ook omdat ramen in moderne treinen vaak niet meer open kunnen. ‘Twee stuks, en die plak ik met zuignappen links en rechts op de trein. Daarnaast nog een touwtje als zekering. Geeft een veel stabieler beeld en ik krijg geen lamme arm meer.’ Voor fan Van Tuinen is niets zo ontspannend als treinen kijken. ‘Twee weken werken, veel nachtdiensten en dan twee weken vrij. Als de kinderen naar school zijn en mijn vrouw naar haar werk is, pak ik een bak koffie en ga ik languit op de bank naar Rail Away-afleveringen kijken. Dat is mijn rustpuntje.’

In Rail Away-proza en met de bijbehorende dictie heet Van der Houven iedereen welkom. Hij noemt het programma ‘zen voor de ogen’ en vertelt over enkele andere figuren aan wie hij zijn stem leent, zoals E.T., Kwik, Kwek plus Kwak en Dobby uit Harry Potter.

Als grap spreekt hij vervolgens met verschillende tekenfilmstemmen een Rail Away-tekst in. Daarna mogen bezoekers zelf een traject inspreken en bijna vlekkeloos gidst een vrouw ons door de Duitse Alpen. Van der Houven lijkt er een concurrent bij te hebben en hij vraagt haar of ze soms veel heeft voorgelezen. Het antwoord zou elders verrassend zijn, maar hier niet. Ze blijkt omroeper te zijn geweest op station Amersfoort.

De volgende kandidaat heeft ervaring bij de lokale omroep, maar krijgt na zijn inspreekbeurt over een ritje naar Yorkshire de diagnose eerstelettergreepziekte. Van der Houven: ‘Je las: “Ín déze áflevering gaan we naar Yorkshire.” In, deze en aflevering zijn helemaal geen belangrijke woorden. Je moet toewerken naar de kern van de boodschap en dat is dat we naar Yorkshire gaan. Het is als muziek maken, het gaat om ritme en melodie. Iedereen wil altijd urgentie geven door de eerste lettergreep te benadrukken. Pséudoniem in plaats van het correcte pseudoníem. Heel lelijk. De vroegere nieuwslezer Donald de Marcas noemt dat de eerstelettergreepziekte.’

Afgezien van treinfans is er ook een stationliefhebber, Michel Lintermans uit Deurne. Hij is de drijvende kracht achter Coöperatie Stationspark Deurne, een bewonersinitiatief om de omgeving van het station leefbaarder te maken met bijvoorbeeld een moestuin, een watertap en een boekenkast. ‘In Groot-Brittannië is het heel gewoon dat een gemeenschap een station of traject adopteert. Hier nog niet.’ Hij heeft Deurne, als enige niet-Britse station, zelfs opgegeven voor de wedstrijd om de Community Rail Award. Dat die Britse titel aan het Brabantse dorp voorbijging zal niemand verbazen. Onder de naam Station Lokaal wil hij zijn opfraai-initiatief landelijk uitrollen. ‘Eigenlijk zou het stationsgemeenschap moeten heten, maar gemeenschap klinkt hier toch net wat anders dan community in Engeland.’

Het cliché ‘adembenemende uitzichten’ is taboe, vertelt regisseur Joanne Brouwer. ‘We laten ze nog wel zien, maar benoemen ze nooit meer.’ Het traject is belangrijker dan de trein. Het is ook bijna onmogelijk om langs de lijn genoeg shots van dezelfde trein te maken. Oplettende kijkers zien verschillende voertuigen. Een aflevering over een Nederlands traject leverde de meeste reacties op. Dat waren geen complimenten. Per abuis was de bekende Hondekop Mat ’54 (van materieel) Mat ’64 genoemd. Het treingeluid is per aflevering wel van dezelfde trein en in stereo.

Naast beeld en stem is muziek de derde succesfactor van Rail Away en die wordt sinds jaar en dag gecomponeerd en uitgevoerd door de Duitse Lufthansapiloot Hartmut Ewert. Voor hem is de voice-over ook een van zijn instrumenten. ‘Bob spreekt heel melodisch, ik neem hem waar als een instrument. Pas als zijn stem bij de beelden zit, schrijf ik de definitieve muziek. Dat is een bedje waarin Bob, net als een soloviool of cello, zijn verhaal doet. Als hij zijn mond houdt, ga ik commentaar geven. Vertelt hij over een lawine waarbij twaalf mensen om zijn omgekomen, dan wil je geen “tá tá” horen, dus dan kom ik met een zielig fagotje.’

In de 25 minuten die Rail Away duurt is zestien minuten muziek te horen, maar daar zijn veel kijkers zich volgens Ewert niet van bewust. ‘Iedereen luistert naar Bob. Mijn muziek staat wel aan, maar die wordt niet opgemerkt.’ En dat is geen klacht.