Vogelvrij in toga

— Rechter Igor Tuleya raakte in 2020 zijn immuniteit kwijt

‘In het vrije Polen moet niemand zich bemoeien met de hervormingen van een democratisch gekozen regering die ons land eindelijk zal bevrijden van het kwaad en van diefstal,’ aldus een briefschrijver in sierlijk handschrift.

Het kwaad dat zijn zij: de pleitbezorgers van de onafhankelijke rechtsstaat. Judges Under Pressure toont de botsing tussen rechters en hun overheid, die de scheiding der machten ondermijnt. Rechters, advocaten, een officier van justitie en de voorzitter van Iustitia, de grootste Poolse vereniging van rechters, komen aan het woord. Allemaal zijn ze doelwit van lastercampagnes. De voorzitter van Iustitia moet in elkaar worden geslagen, stoken anonieme internettrollen. Tegen rechter Waldemar Żurek lopen verschillende tuchtprocedures, hij werd tegen zijn wil overgeplaatst en kwam bij tal van instanties op de zwarte lijst te staan. Rechter Igor Tuleya wordt weggezet als een drugsverslaafde en een staatsvijand.

Sinds de overwinning van het rechts-conservatieve, populistische PiS in 2015 is intimidatie een vast onderdeel van de regeerstijl. Lhbtiq+’ers, journalisten, directeuren van ngo’s, oppositiepolitici en andere mensen die de regering in de weg staan worden zwartgemaakt. Rechters zijn arrogante dieven, inhalig en corrupt.

Op billboards, in kranten, online en op televisie worden rechters neergezet als leden van een elitaire kaste die zichzelf boven de wet plaatst en niets van de gewone Pool moet hebben. In de soapserie Kaste (2020), te zien op de regeringsgezinde televisiezender TVP, krijgen burgers die vechten voor gerechtigheid te maken met oneerlijke advocaten, een corrupt politieapparaat en rechters die onjuiste beslissingen nemen. De serie trekt meer dan een miljoen kijkers en telt inmiddels 180 afleveringen, ‘gebaseerd op zaken die behandeld werden in Poolse rechtbanken’.

Het rechtssysteem wordt volgens PiS geplaagd door corruptie en een communistische mentaliteit. Een tuchtkamer moet kritische rechters disciplineren, er worden regeringsgezinde rechters genomineerd, nieuwe rechtbanken en gerechtelijke instanties voeren grondwetswijzigingen door terwijl de oppositie wordt omzeild. In de Europese Unie zorgen de hervormingen al jaren voor spanningen tussen het land en de andere lidstaten.

‘Wij Polen hebben het recht om te beslissen over ons eigen land en over onze eigen wetten – daarom hebben we gevochten voor democratie,’ pareert president Andrzej Duda de kritiek. De geschiedenis, waarin Polen 123 jaar van de landkaart verdween en vijftig jaar lang onder communistisch bewind stond, voedt het sentiment dat de staat moet worden heroverd. Volgens Duda moet het ‘Poolse huis’ worden gezuiverd, onder andere door vijandige invloeden, zoals het ‘communistische rechtsapparaat’, te elimineren.

Die boodschap slaat aan. Het rechterlijk apparaat heeft jarenlang op afstand gestaan van de burger, onder meer door slepende procedures en een gebrekkige communicatie met de samenleving. Begrippen als ‘rechtsstaat’ en ‘rechterlijke onafhankelijkheid’ zijn voor veel burgers abstracties geworden.

Judges Under Pressure toont hoe de rechters opstaan en terugslaan, als een nieuwe generatie politieke activisten. Ze onderwijzen burgers in democratische waarden, delen tijdens protesten telefoonnummers uit voor juridisch advies en reizen – overduidelijk vermoeid – het land door om het recht een gezicht te geven.

Igor Tuleya, een van de meest actieve en kritische rechters in het publieke debat, is de hoofdpersoon in de documentaire. Voor de VPRO-reisserie Moja Polska! (Britta Hosman, 2019) sprak ik met hem. Op dat moment dreigde hij zijn immuniteit te verliezen omdat hij de media toestemming had gegeven een openbare hoorzitting op te nemen. We volgden de veertiger naar zijn werk op de rechtbank, waar zijn lot als een schaduw over zijn bezigheden lag. In Noord-Polen legde hij toehoorders het belang van een onafhankelijke rechtsstaat uit. 

In Judges Under Pressure zien we dat hij nog altijd door het land trekt. Hij bezoekt rockconcerten, speecht voor de jeugd, speelt tribunalen na en legt geduldig de werking van de trias politica uit.

Zonder toga, in T-shirt of, zoals Żurek, met een scheermesje, zijn rechters zoals ieder ander mens. Tuleya zit onderuitgezakt in zijn rommelige werkkamer en klooit met een aansteker, de goudkleurige ambtsketting ligt in een lade. Filmmaker Kacper Lisowski legt hun dagelijkse levens vast. Żurek geeft zijn dochter medicatie, Tuleya belt met zijn moeder. Hij probeert haar gerust te stellen, want hij is vermagerd en heeft een grauwe huid. Tijdens publieke optredens staan de tranen in zijn ogen.

‘Waarom blijf je je inzetten?’ vraagt de filmmaker wanneer Tuleya uit zijn ambt is gezet en strafrechtelijk kan worden vervolgd, omdat hij ontdaan is van zijn immuniteit.

‘Als ik dit niet zou doen, zou het voelen alsof ik op het cruciale moment zou wegrennen,’ antwoordt de rechter die politiek activist werd met overslaande stem.