Dood en Spelen

Het moesten ‘heitere Spiele’ worden, de Olympische Zomerspelen van 1972 in München. Vrolijke Spelen dus, heel anders dan de beladen nazi-Spelen van 1936 in Berlijn. 27 jaar na de Tweede Wereldoorlog en de moord op zes miljoen Joden zou (West-)Duitsland de wereld laten zien dat het een voorbeeldige democratie was geworden, een vredelievende en tolerante natie waarvan geen gevaar meer te duchten viel. Juist daarom bleven de veiligheidsmaatregelen rond de Spelen beperkt, waren de duizenden ingezette politieagenten ongewapend en was het olympisch dorp allesbehalve een vesting.

Dat heeft men geweten. Op 5 september 1972, nu een halve eeuw geleden, drongen acht leden van de terreurgroep Zwarte September, een tak van de Palestijnse Bevrijdingorganisatie, het appartementencomplex binnen waar de Israëlische olympische equipe was gehuisvest en namen elf atleten en coaches in gijzeling. Twee van hen werden door de terroristen meteen vermoord, de andere negen gegijzelden kwamen om tijdens een door de Beierse politie uitgevoerde, totaal mislukte bevrijdingsactie op een vliegveld in de buurt van München, vanwaar de terroristen met hun gijzelaars naar Egypte hadden willen ontkomen. De gijzelnemers hadden de vrijlating geëist van meer dan 200 Palestijnse gevangenen, RAF-kopstukken Andreas Bader, Ulrike Meinhof en nog een Japanse terrorist, maar de Israëlische premier Golda Meïr had al meteen laten weten niet te willen onderhandelen met terroristen.

Pogingen daartoe van de Duitse autoriteiten, met losgeld of vervangende gegijzelden, waren op niets uitgelopen, behalve dan dat een vrije aftocht per bus, helikopter en vliegtuig was toegezegd, gevolgd door de bloedige ontknoping op vliegveld Fürstenfeldbruck. Het aanbod om met een speciaal getrainde Israëlische eenheid in te grijpen was door de Duitsers afgewezen, zodat de afwikkeling van het drama neerkwam op een algeheel falen aan Duitse zijde.

De Spelen, inmiddels negen dagen onderweg, werden tijdelijk stilgelegd, en in het olympisch stadion vond een herdenkingsplechtigheid plaats in aanwezigheid van duizenden atleten en 80.000 toeschouwers, waarbij president van het Internationaal Olympische Comité Avery Brundage de roemruchte woorden ‘the games must go on’ sprak en de Spelen inderdaad werden hervat. Het voor de hand liggende argument luidde dat het grootste mondiale sportevenement niet mocht zwichten voor terreur. Ook de Israëlische regering had meteen laten weten dat de Spelen moesten doorgaan.

Een belangrijke rol in het geheel speelden de toch al massaal aanwezige media, die de gijzeling op de voet konden volgen. De tv-beelden van een gemaskerde en gewapende terrorist op het balkon van het appartement waarin de Israëliërs verbleven gingen de wereld over. De gijzelaars konden ook meekijken omdat de elektriciteit niet was afgesloten, waardoor ze in de gaten kregen dat in het olympisch dorp een bevrijdingsactie werd voorbereid – die dus moest worden afgeblazen. Ook werd zo een miljard tv-kijkers het besef bijgebracht dat er zoiets bestond als de Palestijnse kwestie: een volk zonder eigen staat dat tot dusver nergens gehoor vond.

Vijf jaar eerder had Israël in de Zesdaagse Oorlog de Palestijnse gebieden veroverd door de omringende Arabische staten aan te vallen en nu brak door ‘export’ van terreur naar Europa een nieuwe fase aan in het Palestijns-Israëlische conflict: een van terreur en contraterreur, van kapingen, gijzelingen, liquidaties en vergeldingsacties verspreid over de hele wereld. Israël was geschokt door het naïeve en amateuristische optreden van Duitsers. Het bewees opnieuw dat Joden op Duitse bodem niet veilig waren, nota bene in München, volgens Hitler ‘Hauptstadt der Bewegung’ ofwel bakermat van het nazisme, en dat Israël er in feite weer alleen voor stond. Het Duitse falen was compleet toen het bijna twee maanden later de drie terroristen die het bloedbad hadden overleefd ruilde tegen de twaalf passagiers van een gekaapt toestel van Lufthansa. De drie werden warm onthaald in het Libië van kolonel Khaddafi en de omgekomen gijzelnemers kregen een heldenbegrafenis, wat in de Arabische wereld werd beschouwd als een ‘overwinning’ op Israël.

het artikel gaat verder onder dit kader

Golda Meïr reageerde hierop door Israëlische geheime dienst Mossad opdracht te geven alle leden van Zwarte September te liquideren. Militaire eenheid Caesarea moest dit uitvoeren, een vergeldingscampagne die bekend werd onder de naam Operation Wrath of God, waarbij in verschillende landen een twintigtal Palestijnen, ook PLO-kopstukken en minder hooggeplaatsten, werden omgebracht. In 1973 doodde het team onder leiding van Ehud Barak, de latere premier van Israël, in Beiroet een aantal PLO-functionarissen en -activisten.

Een paar maanden later werd in Noorwegen een Marokkaanse kelner doodgeschoten die door de Mossad voor een Zwarte Septemberleider was aangezien. Die werd uiteindelijk in Beiroet alsnog geliquideerd. Aan deze keten van terreur en vergelding kwam pas in 1992 een eind. De Mossad hield er een bijna mythische reputatie aan over, maar niet alles lukte en er vielen onschuldige slachtoffers. Drie bij het bloedbad in München betrokken Palestijnen bleven buiten schot, onder wie het brein van de gijzelingsactie, Abu Daoud, die bij de voorbereidingen geholpen werd door Duitse neonazi’s. Een van hen was Willy Pohl, die Daoud aan vervoer en wapens hielp. Hij kwam er met twee maanden cel wegens verboden wapenbezit vanaf.

De omvang van het Duitse echec werd langzaam maar zeker duidelijk, al zijn vijftig jaar later nog steeds niet alle feiten boven water. De Duitse regering meldde in 2012 dat alle dossiers openbaar waren gemaakt, maar dat gold niet voor die van Beieren. Men was destijds in het geheel niet ingesteld op terreurbestrijding. De Duitse wet bepaalde bijvoorbeeld dat niet de federale politie, maar de Beierse politie het karwei moest klaren en dat het leger in vredestijd niet mocht worden ingezet. De vijf scherpschutters (tegenover acht terroristen) waren ongetrainde agenten die bij de bevrijdingsactie in elkaars schootsveld lagen. Ze hadden niet de juiste wapens, geen vizieren of nachtkijkers en onderling radiocontact was niet mogelijk. Aanvankelijk werd zelfs gemeld dat de bevrijdingsactie succesvol was verlopen en alle gijzelaars ongedeerd waren – en dit is nog maar een fractie van alle gebreken en gemaakte fouten. Drie maanden na ‘München’ werd met Israëlische hulp de antiterreureenheid GSG 9 opgericht.

Veel en veel langer duurde het voordat Ankie Spitzer, weduwe van de vermoorde schermtrainer André Spitzer, gehoor en enige genoegdoening vond bij het IOC en de Duitse autoriteiten. In 2004 werd tussen de families van de vermoorde Israëli’s en de Duitse regering een akkoord bereikt over schadevergoeding. Bij elke volgende olympiade drong Spitzer aan op een officiële herdenking, maar volgens het IOC zou dit ‘andere leden van de olympische gemeenschap’ voor het hoofd kunnen stoten. Pas in 2021 werd bij de opening van de Spelen in Tokio een minuut stilte in acht genomen.