Weerloos tegen WhatsApp

Het lijkt inmiddels een eeuwigheid geleden, die mooie begintijd van de digitale revolutie. Internet zou democratisering van kennis brengen, socialemediaplatforms zouden mensen verbinden. Hoe het werkelijk ging, is bekend. Ons geklik maakt de wereld niet per se een betere plek, brengt ons niet per se meer geluk.

Het gevoel van onvrede heeft inmiddels een hele industrie doen ontstaan, met cursussen ‘digitale ontgifting’, en een enorme hoeveelheid ‘digital detox’-zelfhulpboeken met titels als Social Media Digital Detox 40 Day Off the Grid Challenge en 30 Day Social Posting Challenge en apps om onze schermtijd in te perken en met handige tips als: zet op je beginpagina alleen de echt essentiële apps, zet het scherm van je telefoon op zwart-wit. Ons gedrag echt structureel te veranderen ondertussen blijft lastig. Het lukt het ons maar niet om lang weg te blijven bij Twitter, Instagram en Tiktok, we blijven we in de ban van Facebook en Whatsapp.

Het heeft te maken met de verslavende werking van de apps en platforms, het heeft te maken met fear of missing out, maar ook onze cultuur speelt een rol, zegt filosoof Hans Schnitzler in de uitzending van Tegenlicht. In het recent verschenen Wij nihilisten: een zoektocht naar de geest van digitalisering betoogt Schnitzler dat onze ontvankelijkheid voor digitale technologie samenhangt met de dood van God en het einde van de Grote ideologieën. Ervoor in de plaats kwam een geloof in technologie, een volledige overgave aan gemak en comfort, aan frictieloosheid, waarvoor we maar al te graag privacy inleveren. De digitale revolutie is in wezen een nihilistische revolutie, meent Schnitzler, en dat een bewustzijnsverandering nodig is. We dragen ook zelf verantwoordelijkheid, we moeten onszelf heruitvinden.

Daar zit zeker iets in, zegt internetpionier Marleen Stikker, die in 2019 Het internet is stuk (maar we kunnen het repareren) publiceerde, ‘maar voor we aan die vraag hoe we ons leven willen inrichten toekomen, moet het systeem ons onze zelfdeterminatie teruggeven. Zolang we voortdurend worden gemanipuleerd via nudging, pinging of locked-in profiling zitten we klem. We zijn dopamine-verslaafd, bij elke ping maakt je hart een sprongetje; há, ik ben kennelijk betekenisvol, zo’n berichtje is toch een vorm van zelfbevestiging: ik doe er toe.’

Er is zeker sprake van een ontwikkeling in de goede richting, denkt Stikker, er is inmiddels ook wetgeving – Digital Markets Act, de Digital Services Act, de Artificial Intelligence Act – die gebruikers van digitale diensten en systemen moet beschermen. Overheden en grote organisaties krijgen steeds meer belangstelling voor ‘gebruikersvriendelijke’ alternatieven voor de grote platforms en diensten, zoals het Google-alternatief Nextcloud en Matrix, een gedecentraliseerd social-mediaplatform. We zijn onderweg naar een ‘next generation’-internet. Maar ondertussen blijft het ook voor Stikker zelf soms een gevecht.

‘Twitter is mijn weak spot, en dan steeds verder doorzoeken, vervolgens ben je uren verder en denk je: was ik nou echt van plan vandaag om dit te gaan onderzoeken. Het eindigt ermee dat je van een heleboel dingen een heel klein beetje weet. Ik zeg vaak dat het anders moet, ook tegen mijzelf. Maar de transitie naar een anders ingerichte digitale wereld zal misschien wel twintig jaar duren.’ Lachend: ‘ik ben dus ook heel vergevingsgezind, tegenover mijn dochters, tegenover mijzelf: het is de transitie!’

‘Het is verschrikkelijk, maar ik zit op Twitter en Facebook,’ zegt Kris De Decker, oprichter van het Lowtech-Magazine, een internettijdschrift dat verhaalt over hoe je ‘ouderwetse’, vergeten technologie in de praktijk kunt brengen, ‘want die zijn onmisbaar om mijn artikelen te promoten. En ik gebruik Gmail. Daar heb ik echt spijt van. Toen dat begon wist niemand hoe evil Google zou worden, en nu heb ik tienduizenden mails die ik niet zomaar naar iets anders kan exporteren, ik zit eraan vast.’

Practice what you preach is De Deckers’ motto, zijn website draait op een eigen server die energie krijgt van zonnepanelen op het dak (‘het is donker weer vandaag, dus vanavond zal hij wel offline gaan’), maar zijn strijd tegen een in zijn ogen heilloos geloof in de zegeningen van moderne technologie maakt hem niet immuun voor digitale verlokking. ‘Ik heb niet per se veel discipline. Zodra ik achter mijn bureau zit ga ik direct op internet. Er is voor mij maar één manier om te ontkomen: ik heb geen smartphone. ‘Zodra ik buiten ben, ben ik niet connected. Dus ik ga vaak met mijn laptop naar een café waar ik de internetcode niet ken. Dan kan ik schrijven zonder afleiding. Anders krijg je om de paar minuten toch die craving: even kijken of er nog iets op Twitter gebeurt, of er nog nieuws is, terwijl ik daar alleen maar ongelukkig van word.’

Zijn dumbphone is tegelijk erg onpraktisch, zegt De Decker: ‘je ziet dat de telefoon met corona nu zelfs al evolueert naar een soort digitaal identiteitsbewijs. Zonder smartphone gaat bijna niet meer. Mijn vriendin raakte door mij geïnspireerd en probeerde het ook, maar twee weken later zeiden ze op haar werk: ja sorry, maar als je geen smartphone en Whatsapp hebt, gaan we iemand anders zoeken. Er is een enorme druk vanuit de maatschappij. Nu is ze weer verslaafd. Zitten we ’s avonds te eten en klinkt weer zo’n ping, een berichtje, gaat ze toch kijken. Zet het gewoon uit, zeg ik dan, maar ze heeft altijd wel een excuus. En met vrienden is het soms ook problematisch. Ik heb geen Whatsapp, ik stuur sms’jes. En dan hoor ik soms heel lang niets van mensen. Dan vraag ik: allez vriend, maar waarom laat je nooit meer iets horen? “Ja, maar ik moet betalen voor een sms om naar jou te sturen,” krijg ik dan te horen, “je hebt geen Whatsapp, wat wil je nou helemaal”?’