Vergeet het verleden niet

Zwart verzet? Dan gaat het al gauw over Amerika, zegt journalist en filmmaker Clarice Gargard. Over de burgerrechtenbeweging, Martin Luther King. ‘Ik dacht: waarom hebben we het niet over onze eigen geschiedenis, over Nederlanders? O, wacht: we weten het niet. Dan moet je ervoor zorgen dat we het wel weten.’

Met haar film Ga terug en haal het wil ze dat gemis repareren, of in elk geval een begin daarmee maken. ‘Zwart verzet is niet iets dat onlangs in een vacuüm is ontstaan, het is al eeuwenlang gaande.’

Aanleiding was het Black Lives Matter-protest op de Dam op 1 juni 2020. Clarice Gargard was aangedaan: dat zo veel mensen hun stem lieten horen. Met die vaststelling – en beelden van haar tussen de mensenmassa – begint haar vertelling. Was dit een kantelpunt of iets van goede sier, zoals vormgever Zenzy Blindeling in de film zegt te vrezen, ‘een trend’ vergelijkbaar met de ‘dikke kont’ van Kim Kardashian?

Een begin van een antwoord ligt in de film zelf. ‘Ik denk dat ik zonder Black Lives Matter niet de kans had gekregen dit te doen.’ Bij productiebedrijf Tomtit Film vond ze een gewillig oor en ook coproducent de VPRO reageerde positief. Ga terug en haal het is Gargards debuut. ‘This is all me, mijn eerste eigen film.’

Eerder maakte ze De waarheid over mijn vader, in 2019 bekroond met een Gouden Kalf, maar daarin was ze naast coregisseur uiteindelijk vooral personage. Meermalen focust de camera op Gargard: weet ze het zeker, wil ze écht de waarheid over haar vader leren kennen? Het levert ongemakkelijke close-ups op van een zwijgende Gargard, terwijl ook de kijker beseft dat ‘daddy’ als directeur van hét telecommunicatiebedrijf van Liberia een bedenkelijke rol speelde in het regime van leiders als Samuel Doe en Charles Taylor.

Daarna schreef ze Drakendochter, om het onderwerp uit te diepen en haar eigen Liberiaans-Amerikaans-Nederlandse geschiedenis verder te onderzoeken als een onverschrokken Alice in Wonderland. Het tiende kind van Sayyuo James Martin Gargard, dat op haar vierde met haar oudste zus naar Nederland kwam, werd de eerste zwarte vrouwelijke columnist van NRC Handelsblad (‘een lijdensweg’). Vorig jaar verzorgde ze met Claudia de Breij de Jan Terlouw Lezing en nu spreekt ze begin december in Den Haag de Martin Luther King Lezing uit. Ze lacht: ‘Ik begrijp het wel als buitenstaanders denken: wat maakt deze meid allemaal mee? Maar ik ben er nog.’

Gargard: ‘Het is misschien een beetje dezelfde school. Ik ben dat aan het onderzoeken: nieuwe manieren van vertellen, op het snijvlak tussen fictie en non-fictie, journalistiek en kunst. Mijn ouders komen uit Liberia. De orale verteltraditie daar is minder feitelijk, eerder metaforisch en poëtisch, het hele universum resoneert mee. Dat is ook een onderdeel van wie ik ben.’

‘In een droom. Nee, ik maak een grapje, hoewel ik in mijn dromen wel degelijk op ideeën kom, maar ik haal ook veel uit fantasy. Als kind had ik dat al, dat ik veel met mijn hoofd in de wolken zat. De verbeelding is niet zo beperkend als het echte leven, zeg maar, daar liggen de mogelijkheden. Ik ben erg geïnspireerd geraakt door Black Quantum Futurism, een collectief uit Philadelphia dat inzichten uit traditionele Afrikaanse religies vermengt met theorieën uit de kwantummechanica. Zij maken heel toffe kunst, maar doen ook belangrijk buurtwerk. Mijn liefde voor sciencefiction wilde ik gebruiken. Vandaar deze tijdreis door een alternatief universum. Heb je trouwens de stem van de androïde herkend?’

‘Het is een bekende presentator, meer zeg ik even niet. Dat was nog best een klus: om haar te laten klinken als een ongrijpbare entiteit.’

‘Sankofa was een andere belangrijke inspiratiebron. Dat is een Ghanese filosofie. Essentieel is dat je niet vooruit kunt zonder om te kijken. Eigenlijk is het geen keuze: kennis van het verleden is cruciaal om het heden te kunnen begrijpen en de toekomst te kunnen vormgeven. Dus: ga terug en haal het, alles wat je vergeten bent en wat je ontnomen is, wat onderdrukt is – je hebt het nodig.’

Gargard wilde per se ‘gewone mensen’ aan het woord laten: een Amsterdamse moeder (Rachel Winter) die een agent berispt, wat haar duur komt te staan, een Rotterdamse postbode (Ahmed Abdullahi) die protesteert tegen ‘agressieve gentrificatie’, al kan hij de sloopbal niet stoppen. ‘Een beweging bestaat uit zo veel verschillende onzichtbare mensen wier verhalen niet verteld worden, maar die cruciaal zijn voor een kantelpunt. Dat wilde ik laten zien: het mechanisme achter verandering. De individuele verhalen staan in dienst van het grotere plaatje. Zij leggen de systemen en machtsstructuren bloot.’

Met hiphopfuturist Malique Mohamud, die in Rotterdam met zijn Niteshop aan de stad van de toekomst werkt, komt het gesprek op: is echte verandering wel mogelijk vanuit bestaande systemen? Hij draait de rollen om, richt de camera op Gargard als zij hem vraagt hoe hij in dat perspectief haar film ziet, en kaatst de bal terug. ‘Nee, echt, serieus?’ schrikt ze vanonder haar beanie.

‘Dat deed hij in ons voorgesprek niet. Daarom overviel het me zo, hoewel hij toen ook best kritisch was.’

‘Eerst kon ik er niet naar kijken, ik heb echt onder de montagetafel gezeten. Voor de film was het natuurlijk fantastisch, maar voor mij als persoon was het onaangenaam.’

‘Omdat het niet de bedoeling was dat ik zelf in de film zou komen, maar ook omdat het mijn angst was of is – nee, was.’

‘Dat ik het niet goed doe, dat ik niet genoeg doe, dat alles wat ik doe futiel is. In tweede instantie dacht ik: best goed eigenlijk, wat ik zeg. Kijkers kunnen zich spiegelen aan mijn verwarring. Het kan hoop geven als je ziet dat jij niet de enige bent die worstelt.’

‘Zeker. Tijdens een van de laatste montagedagen, ik was net terug uit Suriname en Curaçao, vroeg editor Mieneke Kramer: “En, heb je je antwoord? Is het een kantelpunt of niet?” Ik zei toen wat aarzelend: “Voor mij is het dat wel.” En ik besefte ineens dat die conclusie goed genoeg is: Black Lives Matter is een kantelpunt voor mij. Terwijl ik daarvoor bijna wetenschappelijk op zoek was. Er viel een last van mijn schouders. Ja, we bevinden ons in een transitieperiode. De oude wereld is niet meer, dat voel ik heel sterk. En het is niet zo dat Black Lives Matter daar betekenis aan geeft, het is eerder andersom: wij geven betekenis aan Black Lives Matter. En we hoeven dat niet alleen te doen.’