In iedere toppianist schuilt een minzame sadomasochist. Het instuderen van eenvoudige pianowerken biedt allang geen voldoening meer, hoe betekenisvol je die spaarzame notensliertjes ook kunt inkleuren. Nee, dan liever onspeelbaar geachte, vingerkootkrakende virtuoze pianopuzzels. Klassieke muziek is ook topsport en concullega’s kun je maar beter voorblijven. Pijngrenzen worden doelbewust opgezocht en die arme vingers moeten maar doen wat de gretige pianist in de bovenkamer uitbroedt. Eén van die notoire martelstukken is het pianokleinood Islamej: Oriëntaalse Fantasie (1869) van de Russische componist Mili Balakirev. Een onvervalste showstopper waarmee de pianist het publiek in stille bewondering achterlaat. Vanavond laat de Argentijnse pianist Nelson Goerner zijn handen stevig wapperen.
Pianistische etalagestukken zijn er in alle soorten en maten. Eind negentiende eeuw schreven klavierleeuwen als Moritz Moszkowski, Leopold Godowsky en natuurlijk voorganger Franz Liszt hondsmoeilijke pianotraktaties. De pianodurfal kan het ook zoeken in lengte en complexiteit van de werken, zoals de uren durende pianofantasieën van de twintigste-eeuwse Brits-Indiase componist Kaikhosru Sorabji.
Mili Balakirev (1837-1910) was meer van het pittige kortebaanwerk. Zijn pianocomposities vragen om enorme behendigheid, met zijn Islamej als kroonjuweel. Net als andere Russische componisten – denk aan Rimski-Korsakov’s Sjecherazade – liet Balakirev zich graag onderdompelen in oriëntaalse sferen. Na een inspirerende trip door de Kaukasus was Balakirev gecharmeerd van een aanstekelijk volksdansdeuntje, de islamej. Na wat sleutelen toverde Balakirev zijn pianowerk om tot een driedelige suite, waarbij de pianist schakelt van virtuoos naar kalm en weer terug naar hypervirtuoos. In de laatste passage doet de linkerhand flukse haasjes-overs met de rechterhand, waarbij de pianist het tempo opschroeft met onstuitbaar snelle en luide ritmes op de toetsen.
Ondanks de spektakelzucht is Islamej boven alles een opwindend werk dat je live wil ervaren. Klaviertoppers als Nikolaj Rubinstein en Franz Liszt namen Islamej op in hun repertoire. Zelf was Balakirev amper bij machte het werk uit te voeren, gaf hij ruiterlijk toe. ‘Het werk bevat passages die ik niet kan tackelen.’ Het verhaal gaat dat de altijd obsessieve componist Aleksandr Skrjabin zijn rechterhand blesseerde tijdens herhaaldelijke pianorepetities van Islamej. Maurice Ravel zag het weer als een mooie uitdaging en hoopte met zijn Gaspard de la nuit een pianowerk te componeren dat nog lastiger was dan Islamej.
Ook deze eeuw heeft Balakirevs vuurproef weinig van zijn glans verloren. Al geniet Islamej vooral populariteit in georkestreerde vorm. Maar van tijd tot tijd duiken er weer pianowaaghalzen op, onder wie Ivo Pogorelić en Boris Berezovski. Online is een ontwapenende masterclass van pianist Lang Lang te vinden. Op het menu staat Islamej. Tegen zijn dappere leerling kan Lang Lang alleen maar verzuchten: ‘Als jonge pianist werd ik er helemaal stapelgek van. Mijn vader en ik kregen zelfs fikse ruzie.’