Wordt hij nog gelezen? In Nederland is hij vooral bekend van zijn Schachnovelle, vanwege de beperkte omvang door scholieren steevast opgevoerd op hun literatuurlijst. Vorig jaar verscheen een nieuwe uitgave van zijn autobiografie De wereld van gisteren, voltooid in het jaar van zijn zelfmoord, 1942. Hij schreef het in zijn Braziliaanse ‘Exil’, zonder andere bronnen dan zijn geheugen, zonder terug te kunnen vallen op zijn bibliotheek en privé-archief. Een prestatie van formaat, gelet op het feit dat Zweig als biograaf zelf steeds zeer zorgvuldig te werk ging – al wordt zijn stijl tegenwoordig als té empathisch ervaren. In De wereld van gisteren weet Zweig vooral de sfeer van het ‘oude’, tot verdwijnen gedoemde Europa op te roepen. Anders nog? Niet echt, een paar verhalen en novellen. Misschien de veertien historische Momentopnamen van Die Sternstunden der Menschheit.
Ooit was Stefan Zweig een populaire schrijver, wiens werk veelvuldig werd vertaald. Voor deel 4 van 'De onzichtbare film' koos Cherry Duyns het scenario van Stefan Zweig over het ontstaan van het Panamakanaal. Het kanaal belichaamde Zweigs droom over de eenwording van de wereld.
De panamaschets
‘Het Panamakanaal heeft altijd zeer tot mijn verbeelding gesproken,’ zegt filmmaker Cherry Duyns over zijn keuze voor het scenario van de hand van de Oostenrijkse auteur Stefan Zweig (1881-1942), ‘en daarbij wilde ik al veel langer een film maken over Zweig en zijn fascinerende leven.’ Met als uitgangspunt het nooit uitgevoerde filmplan van de meester-schrijver, vertelt Duyns in zijn documentaire De Panamaschets; Stefan Zweig, levensverhaal van een reiziger over opkomst en neergang van een van de meest gelezen en vertaalde Duitstalige schrijvers in de jaren dertig.
Zweig werd alom bewonderd, maar pleegde – naar Brazilië gevlucht voor het naziregime – in 1942 zelfmoord uit wanhoop over de complete ineenstorting van de Europese beschaving.
Reizen was al vroeg een levensnoodzaak voor de in Wenen geboren, later in Salzburg wonende Joodse schrijver, die reisde om te kunnen ademen, alles wilde zien en overal van genieten. Op zijn veelvuldige reizen naar Europese metropolen kwam hij in contact met invloedrijke intellectuelen en kunstenaars zoals Romain Rolland, Maxim Gorki, James Joyce, Albert Einstein, Toscanini. Hij bezocht India, Noord-Afrika, reisde naar Noord- en later naar Midden-Amerika.
In Panama zag hij de bouw van het kanaal en schreef er een verhaal over: Die Stunde zwischen zwei Ozeane (uit: Auf Reisen). Als geëngageerd schrijver was hij er van onder de indruk getuige te mogen zijn van dit staaltje van onvoorstelbare mensenarbeid. Jaren later verwerkte Zweig de omvangrijke onderneming in een filmscenario. Deze notitie zonder literaire pretentie, de Panamaschets, is nooit de grootscheepse speelfilm geworden die hem voor ogen moet hebben gestaan. Zweig wilde dé film van zijn tijd maken. Een liefdesgeschiedenis tegen de achtergrond van financiële malversaties tijdens de bouw van het kanaal. De Franse maatschappij onder leiding van uitvoerder-ingenieur Ferdinand de Lesseps die failliet ging en honderden kleine spaarders meesleurde in haar val. De totaal verouderde techniek waarmee gewerkt werd en de arbeiders die bij bosjes stierven aan malaria en gele koorts. Tot de Amerikanen het overnamen, de ‘strijd tussen mens en natuur’ wonnen, en een schitterend kanaal met moderne schepen en havens verrees. Triomf van de menselijke prestatie.
Hoopvolle droom
Met behulp van oude en actuele beelden reconstrueert Cherry Duyns de geschiedenis van het kanaal en verbeeldt Zweigs nooit verfilmde scenario. Maar hoe verhoudt zich deze korte, vluchtige filmscript-periode tot de dramatische gebeurtenissen in het leven van de opgejaagde Joodse schrijver waar hij over wil vertellen?
Duyns: ‘Met die kopzorg heb ik een hele tijd rondgelopen. Tot ik contact kreeg met Zweigbiograaf Gert Kerschbaumer, die onder andere het boek Der fliegende Salzburger schreef. Hij attendeerde me op een aantal fragmenten uit
Zweigs boeken en brieven waardoor het Panamaverhaal als een soort metafoor in de biografie past.’ Het Panamakanaal belichaamt de droom van humanist en pacifist Stefan Zweig. Van de eenwording van de wereld, de verbinding tussen oceanen. Een hoopvolle droom over het in vrede samengaan van volkeren, waar een einde aan kwam met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.
In de documentaire schetst biograaf Kerschbaumer hoe de alom geëerde schrijver in zijn Salzburger ‘Villa Europa’ beroemde tijdgenoten ontving. En hoe de auteur al snel de invloed van het antisemitisme ondervond nadat de nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland de macht hadden gegrepen. Vroegere kennissen weigerden om zich nog langer met Zweig in het openbaar te laten zien. Zijn boeken verdwenen uit bibliotheken en hij werd slachtoffer van willekeurige huiszoekingen. Op 30 april 1938 werden zijn boeken verbrand. Zweig had Oostenrijk toen al verlaten. Opnieuw op reis, ditmaal gedwongen, trok hij samen met Lotte Altmann, zijn tweede vrouw die in 1934 zijn secretaresse werd, naar Engeland. Via New York, Argentinië en Paraguay kwamen ze in 1940 in Brazilië terecht, waar ze een huis vonden in Pétropolis, even buiten Rio de Janeiro. De reiziger is een verbitterde vluchteling geworden.
Open graf
Stefan Zweig zag met de opkomst van het nazisme zijn droom voor een verenigd Europa ten onder gaan. ‘De meest wezenlijke taak waaraan ik veertig jaar lang alle kracht van mijn overtuiging had gegeven, de vreedzame vereniging van Europa, was te schande gemaakt.’ Gedesillusioneerd, depressief en verbitterd maakte hij ‘aus freiem Willen und mit klaren Sinnen’ op 22 februari 1942 – samen met Lotte – een einde aan zijn leven. Duyns: ‘Toen ik twintig was heb ik ooit een boekje gekocht waarin foto’s stonden van Stefan en Lotte, die samen dood op bed liggen. Dat beeld is nooit meer van mijn netvlies afgegaan. Want de onbegrijpelijkheid van zelfmoord is heel groot als je jong bent, later denk je sommige gevallen enigzins te kunnen vatten. Maar deze man en vrouw die samen dood op dat bed liggen, terwijl die man alle succes van de wereld had, rijk was, bewonderd; Zweig hoorde bij de grote schrijvers van zijn tijd. En dan zie je dat dat dus niets uitmaakt. Dat het in je kop kan gaan gisten en tekeergaan. Door oorlog, antisemitisme, een gedwongen vlucht.’
Naar het verhaal achter de foto is het slechts gissen. Waarschijnlijk heeft Lotte haar man geholpen om met morfine te overlijden. Maar waarom was dat er voor haar niet en heeft ze vermoedelijk rattenvergif gebruikt om zelf te sterven? Vragen die nooit meer beantwoord zullen worden, daar de Braziliaanse autoriteiten onderzoek en autopsie nalieten, uit respect voor de beroemde schrijver. Wat de Braziliaanse Zweig-kenner en –biograaf Alberto Dines in de documentaire doet verzuchten dat het weliswaar een mooie gedachte is geweest, maar ook betreurenswaardig, ‘omdat nu nooit meer achterhaald zal kunnen worden wat daar in die laatste uren is gebeurd.’
Duyns: ‘Om alle schijn van sensatie te vermijden laat ik de foto maar kort zien in de film. Maar het was indrukwekkend om in dat huis in Pétropolis in die kamer te staan en te bedenken dat het daar in die hoek gebeurd kan zijn. Een heel akelig en beklemmend gevoel; alsof je in een open graf keek.’