In de zomer van 1912 ondernam Franz Kafka een pelgrimstocht naar Weimar, waar de door hem zeer bewonderde Goethe de laatste vijftig jaar van zijn leven woonde. Louisa May Alcott, schrijfster van de klassieker "Little Women" reisde in 1865 speciaal naar Londen om te kunnen rondwandelen in de buurten waar de romans van haar favoriete schrijver Dickens zich afspeelden. Twee zomers later, in 1867, grepen duizend bibliofi elen de kans om een rondleiding te krijgen in het huis van Victor Hugo op Guernsey, die zelf de zomer elders doorbracht. Literair toerisme bestaat al zolang er romans geschreven worden. Bij het graf van Roald Dahl worden regelmatig een paar van zijn favoriete chocoladerepen achtergelaten. Nog dagelijks zwerven Joyce-fans door Dublin, dat, zo beweerde de grote schrijver zelf, na vernietiging zonder problemen herbouwd zou kunnen worden dankzij zijn "Ulysses". En tearooms in de buurt van een sombere pastorie op de Yorkshire Moors doen al honderdvijftig jaar uitstekende zaken dankzij drie jonggestorven zusjes. De grafzerk, het bureautje, de barkruk, het uitzicht. We willen het zien, aanraken, vastleggen.
En dat kan. Shannon McKenna Schmidt en Joni Rendon bezochten enkele jaren geleden samen Brontë-country, waar ze bedachten dat het leuk zou zijn als er een soort Baedeker voor boekengekken zou bestaan. Die was er niet, en dus schreven ze hem zelf: "Novel destinations. Literary Landmarks from Jane Austen’s Bath to Ernest Hemingway’s Key West". Het is een fraai uitgevoerde reisgids die door de meeste lezers vermoedelijk nooit als zodanig gebruikt zal worden. Maar ook thuis is het heerlijk wegdromen bij het idee om ooit in Yasnaya Polyana,
honderdvijftig kilometer ten zuiden van Moskou, de zwarte bank te zien waarop Tolstoj ter wereld kwam. Of de 22.000 boeken in zijn bibliotheek. En de wetenschap dat dit landgoed wordt beheerd door Vladimir Ilyich Tolstoj, een achterachterkleinzoon van de schrijver, maakt dat je je nog dichterbij hem waant.
Bekijk de dokterstas van Tsjechov in Moskou, laat een lippenstiftkus achter op de grafsteen van Oscar Wilde op Père-Lachaise of doe mee aan de jaarlijkse Papa Hemingway Look-Alike Contest in Key West. De zojuist verschenen literaire reisgids 'Novel Destinations' neemt de lezer mee naar vijfhonderd literaire locaties in Amerika en Europa.
Ibsen-menu
Het zou ook heel leuk zijn om eens langs Gateway Drive nr. 6 in Great Neck alias West Egg te rijden, waar Scott en Zelda Fitzgerald zulke legendarische feesten gaven. Fitzgerald hanteerde een interessante lijst huisregels voor zijn gasten. Eén van die regels luidde: ‘Bezoekers wordt verzocht geen deuren te forceren op zoek naar drank, zelfs niet wanneer de gastheer en gastvrouw daar toestemming voor hebben verleend.’
Op het Engelse landgoed Chawton, nabij Alton, zouden we niet alleen het bureautje willen zien waaraan Jane Austen Emma schreef, maar ook het ezelkarretje waarvan ze de laatste maanden voor haar dood afhankelijk was omdat ze te verzwakt was om te lopen.
Honderden van dit soort heerlijke literaire trivia vinden we in Novel Destinations, dat overzichtelijk is ingedeeld, praktische kruisverwijzingen biedt en ook nog prettig geschreven is. Hoewel de auteurs van Amerikaanse origine zijn, is hun boek net zo goed een gids voor Europa. Locaties in Parijs, Londen en Venetië zijn oververtegenwoordigd, en daar zijn goede argumenten voor aan te voeren, maar ook het Tanger van Gertrude Stein, Paul Bowles en Truman Capote ontbreekt niet. Net zomin als het favoriete café van Ibsen in Oslo, waar iedere zondag een Ibsen-menu wordt geserveerd, en de restanten van Dracula’s kasteel, tweehonderd kilometer ten noordwesten van Boekarest.
De gids beperkt zich tot klassieke romans en auteurs. Dus niet het Parijs van Dan Brown, of het Barcelona van Carlos Ruiz Zafón. De auteurs verdedigen die keus door te stellen dat er elk jaar wel weer een nieuwe bestseller is en bepleiten hernieuwde aandacht voor tijdloze boeken. Vijfhonderd boekgerelateerde plekken in Amerika en Europa verzamelden zij voor deze gids, en daarmee is het weliswaar geen complete maar toch wel een uiterst gevarieerde literaire reisplanner. Zo’n ambitieus project kan alleen maar worden toegejuicht, al zullen er onvermijdelijk lezers zijn die hun favoriete schrijver missen of ondervertegenwoordigd vinden. De literaire reisgids is dan ook een lastig genre. De meeste titels beperken zich veiligheidshalve tot een stad, land of streek, of tot een bepaalde schrijver of zelfs een enkel boek. Er is een wandelgids door het Kopenhagen van Hans Christian Andersen. Een reisgids langs de belangrijkste locaties uit "Het parfum" van Patrick Süskind. Je kunt met Dante door Italië. Of in het voetspoor van Don Quichot. Maar ook wandelen in het Leiden van Piet Paaltjens, het Den Haag van Bordewijk, het Antwerpen van Elsschot, het Amsterdam van Multatuli, het Dordrecht van Buddingh’ en het Zeeland van Hans Warren.
Het is onmogelijk de gehele wereldliteratuur in een gids te vangen, maar het Nederlandse literaire landschap is overzichtelijker. Wat zou het mooi zijn als al die literaire wandelingen nu eens gebundeld zouden worden in één handzaam boek, zoals dat gebeurde in "Querido’s letterkundige reisgids van Nederland", dat in 1982 verscheen en toen een groot succes werd. In datzelfde jaar verscheen bij Meulenhoff "Het land der letteren", een rijkelijk geïllustreerd boek dat werd samengesteld door Adriaan van Dis en Tilly Hermans en waarin Nederland per provincie in kaart werd gebracht door schrijvers en dichters. Ook daarvan zouden we gaarne eens een nieuwe editie zien.
Anne Frank
De enige Nederlandse literaire locatie die in "Novel Destinations" is opgenomen, is het Anne Frank Huis, maar dat is volgens de auteurs wel gelijk een van de indrukwekkendste. Shannon McKenna Schmidt las het dagboek verschillende malen, zo vertelde ze in een interview, maar het bezoeken van het Anne Frank Huis voegde een nieuwe dimensie toe aan het boek. ‘Pas toen ik daar rondliep en zag hoe klein het was, besefte ik echt hoe moeilijk het geweest moet zijn. Om de kaart te zien waarop Anne’s vader heel optimistisch de opmars van de geallieerden in Normandië volgde en te weten hoe tragisch het afl iep, maakte het bezoek aan deze literaire locatie tot een heel ontroerende.’
En dat is ook wat bibliofi el reizen volgens hen zo de moeite waard maakt. Je kent een stad, een landschap, een huis dankzij die ene roman. De locatie bezoeken kan je als lezer tot nieuwe inzichten brengen. Maar, zo haasten ze eraan toe te voegen, zelfs als je de boeken helemaal niet gelezen hebt, zijn veel plekken al de moeite waard. Architectonisch, historisch, landschappelijk of culinair. Want ook restaurants, cafés en hotels die gefrequenteerd werden door schrijvers, ontbreken niet. Dankzij het hoofdstuk ‘Booked up: Literary places to drink, dine and doze’ kan de literaire pelgrim in stijl reizen.
Overdreven?
Misschien, maar een verblijf in het Sylvia Beach Hotel in Newport, Oregon klinkt toch wel reuze aantrekkelijk. Een boekenhotel waar de rust niet verstoord wordt door televisies, radio’s, telefoons en computers, met een leeskamer vol boeken, een open haard en uitzicht over de oceaan. In Alexander House Booklovers’ Bed & Breakfast is het ’s avonds een gezellige boel als de gasten zich amuseren met spelletjes als Booktastic!, Trivial Pursuit Book Lovers Edition, Pride & Prejudice: The Game en The Author’s Card Game.
Op een literaire reis is meer mogelijk dan eerbiedig staren naar een gammel bureau of een verzakte grafzerk. Wat te denken van de jaarlijkse Papa Hemingway Look-Alike Contest in Key West, waar gespierde grijsbaardige mannen strijden om een kolossale medaille? Of de Nationale Tom Sawyer Dagen die begin juli in Hannibal, Missouri gehouden worden en waar aan de boeken ontleende activiteiten als ‘kikker springen’ en ‘tuinhek schilderen’ op het programma staan. In maart kun je in New Orleans op het Tennessee Williams Literary Festival meedoen aan de Stanley and Stella Shouting Contest, geïnspireerd op de beroemde scène uit "A Streetcar Named Desire'. En in september kun je in Bath dansen op een gekostumeerd bal tijdens het Jane Austen Festival.
Literair verleden
Er zijn natuurlijk ook lezers voor wie een literaire pelgrimage verder gaat dan een gezellig familie-uitje. De Vlaamse schrijver Kamiel Vanhole reisde voor "De spoorzoeker" door het literaire verleden van Europa. Dat belooft althans de ondertitel van zijn boek. Met de grenzen neemt de auteur het niet zo nauw, want zijn reizen voerden hem ook naar Teheran en Montréal, en in sommige verhalen, zoals dat over Armenië,
is er helemaal geen literaire aanleiding voor de reis. In de hoofdstuktitels worden geen schrijversnamen genoemd en dus kom je er pas al lezend heel langzaam en soms helemaal niet achter welke schrijver Vanhole nareist. Hij maakte zijn reizen tussen 1993 en 2007 en publiceerde deze stukken al eerder, onder andere in de Volkskrant en Vrij Nederland. Helaas vertoont deze verzameling weinig samenhang.Vaak blijft duister waarom Vanhole een bepaalde reis nu eigenlijk heeft ondernomen en hij verliest zich nogal eens in vermoeiende bespiegelingen en poëtische beschrijvingen.
‘Het was intussen gaan schemeren, de aarde zoog de kleuren uit de dingen en smeerde ze in een waaier van paars en oranje over de hemel uit.’ Je moet ervan houden. Wel de moeite waard is het verhaal over Bruno Schulz, waarvoor Vanhole naar de Oekraïne reisde. In Drohobycz, waar Schulz ooit een ongelukkige leraar houtbewerking was, treft hij één van de vijf Joden die de oorlog hebben overleefd. Als de auteur een foto van de vervallen synagoge wil maken, wordt meneer Psjenychnyj erg nerveus. ‘Men moest geen oude demonen wakker maken,’ schrijft Vanhole.
Salon.com
De meeste lezers zijn in deze tijd van het jaar vooral bezig te bedenken wat er straks mee moet in de vakantiekoffer. Wie graag een schrijver meeneemt die inzicht verschaft in de bestemming, moet beslist even te rade gaan bij "Salon’s Literary Guide to the World".
Op deze website komen alle internetzegeningen bijeen. Klik je bestemming aan op de wereldkaart of kies een stad, regio of land uit de lijst. Die lijst, waarop ook minder voor de hand liggende bestemmingen als Nieuw Guinea en Afghanistan niet ontbreken, wordt wekelijks aangevuld. Op de site worden niet zomaar tips uitgewisseld door anonieme lezers, auteurs van naam schreven doorwrochte stukken over een gebied dat zij goed kennen. Niemand minder dan John Banville neemt Ierland voor zijn rekening, Garrison Keillor tekent voor Minnesota en Colum McCann schreef een prachtig stuk over ‘Gypsy Europe’. Ook Nederland ontbreekt niet en Matt Steinglass heeft zijn huiswerk uitstekend gedaan. Hij noemt Erasmus, Simon Schama, Couperus en natuurlijk Reve en Wolkers. Voor wie wil begrijpen wat er in Nederland gaande is, beveelt hij niet alleen Ian Buruma’s "Murder in Amsterdam" aan, maar ook David Winner’s Brilliant Orange: ‘a terribly clever 2001 book that relates the genius of Dutch soccer to the genius of Dutch spatial efficiency’.
De wereldkaart wordt geregeld uitgebreid met nieuwe hoofdstukken en lezers kunnen ook hun eigen aanbevelingen kwijt. Een gouden idee kortom, deze wereldwijde literatuurgids, waaraan je, net als aan "Novel Destinations" trouwens, ook erg veel genoegen kunt beleven als je gewoon weer naar de camping in Bakkum gaat.