Houellebecq in het wild

‘Een superieur verbeeldingsexperiment’ of ‘een kille, koude roman met langdradige beschrijvingen zonder psychologische spanning’. Zoals ook zijn eerdere romans weerstand, of zelfs weerzin opriepen, zo waren lezers in 2005 opnieuw verdeeld over de kwaliteiten van Mogelijkheid van een eiland, de kloonroman waarin Michel Houellebecq een inktzwart scenario schetst van de toekomst van de mensheid. Of het boek nu een meesterwerk is of niet, feit is dat alleen al in Frankrijk destijds een eerste oplage van 250.000 exemplaren werd gedrukt en dat het ook ver daarbuiten een bestseller werd.
‘Hij is het beste culturele exportproduct sinds Camus, maakt het meeste los sinds Céline en is vertaald in 36 landen,’ vat filmmaker Erik Lieshout de sterrenstatus van Houellebecq bondig samen. Lieshout maakte, samen met Reinier van Brummelen en Arno Hagers, een ‘document’ over Houellebecq, getiteld Laatste woorden. Ondoorgrondelijk en onmogelijk maar toch alom tegenwoordig. Michel Houellebecq is een vat vol tegenstrijdigheden, een provocateur pur sang. Liet hij in geschreven interviews een enkele keer nog wel eens iets los over zijn drijfveren, zodra er een camera in zicht kwam, zagen we vooral een zwijgende of onverstaanbaar mompelende gnoomachtige fi guur die weinig klaarheid bracht in de raadselen van zijn schrijverschap.
We keren even terug naar november 2005. Eind augustus is in Frankrijk La possibilité d’une île verschenen en iedereen verwacht dat de Prix Goncourt Houellebecq ditmaal niet kan ontgaan. Lieshout, Hagers en Van Brummelen mogen naar de Elzas afreizen om de schrijver kort  te interviewen voor het vpro-programma R.A.M. Maar omdat gefilmde interviews steevast uitdraaien op een deceptie, bedenken de heren een list. In overleg met Houllebecq geven ze hem van te voren drie vragen. Een dag later zullen ze terugkomen om het antwoord vast te leggen. Het bleek een gouden greep, aldus Lieshout: ‘De eerste vraag luidde: “Is stijl een manier van zien?”. Dat is een uitspraak van Proust. Want we moesten natuurlijk wel een vraag hebben waar hij zijn tanden in kon zetten. Een dag later zochten we een mooie locatie en stelden hem die vraag. Hij zei: “Dat is een heel goede vraag. Ik ben blij dat u die stelt.” En vervolgens gaf hij een antwoord van tien minuten waar geen speld tussen te krijgen viel. De beste tekst van Michel Houellebecq in beeld ooit.’

Verfilmen
Dat vond Houellebecq zelf ook. In een brief aan het drietal schreef hij: ‘C’est donc avec une profonde surprise que j’ai découvert, il y a quelques mois, qu’ils avaient tout simplement réussi le meilleur documentaire jamais réalisé sur moi et sur mes livres – et ceci d’une manière indiscutable, évidente.’
Niet lang daarna werd bekend dat Houellebecq het ambitieuze plan had opgevat Mogelijkheid van een eiland zelf te gaan verfilmen. Lieshout: ‘Toen ik dat hoorde dacht ik: daar wil ik wel bij zijn.’ Aldus geschiedde. Lieshout, Hagers en Van Brummelen pakten hun koffers en volgden Houellebecq en zijn crew langdurig op de set. Het resultaat is nadrukkelijk geen making of. Dat was niet de bedoeling, aldus Arno Hagers: ‘Michel heeft niet het hele boek verfilmd, maar gekozen voor het science fiction gedeelte. Het boek bestaat uit meerdere verhaallagen en wij hebben in onze film gekozen voor de teksten over de teloorgang van de liefde, een andere laag in het boek. Hij heeft over dat onderwerp zulke schitterende teksten geschreven, die blijven plakken bij iedereen die het leest.’
Lieshout voegt toe: ‘Het boek gaat eigenlijk over de liefdes in je leven en hoe je daar vanaf een punt in de eeuwigheid op terugkijkt, als je het allemaal kunt analyseren.’
Dat de heren het boek tot op de letter kennen, mag blijken uit het beduimelde, half beschimmelde exemplaar dat op de montagetafel ligt. ‘En dit is al het tweede exemplaar,’ grinnikt Lieshout. ‘Het eerste is letterlijk stuk gelezen.’ ‘Wij kennen het boek beter dan Michel,’ zegt Hagers, ‘want wij moesten telkens relevante passages kiezen, die eruit lichten en terugplaatsen daar waar wij vonden dat het goed was. Om dat te kunnen doen, moet je er natuurlijk ook omheen lezen.’

Waarheidsgehalte
Aanvankelijk was het de bedoeling dat Houellebecq zelf in het geheel niet aan het woord zou komen. Dat was zijn eigen idee. Hagers: ‘Michel zei: als ik nou eens helemaal niet praat in de hele film. Onze film moest Laatste woorden gaan heten. Je hebt laatste woorden als iemand sterft, laatste woorden in een relatie die verbroken wordt, in dat idioom hebben we lopen zoeken Het idee was andere mensen voor hem te laten praten. Een aantal mensen uit de crew spreekt teksten uit de roman in voor de camera. Dat zijn teksten over de liefde en over problemen met de liefde. Samen met de voice-overteksten vormen die een doorlopend verhaal over een gruwelijk kapot gegane relatie. De hoofdrolspeler, Benoît Magimel, had op verzoek van Michel het boek van tevoren niet gelezen. Pas toen wij hem die teksten lieten voorlezen, zag hij ze voor het eerst. Hij zei: “Jezus man, staat dat in het boek? Zo is het gewoon in het leven!” Hij was er helemaal van ondersteboven. Die teksten van Michel hebben een heel hoog waarheidsgehalte, ze komen enorm binnen. We wilden laten zien dat die mensen op de set van vlees en bloed zijn en dat dit dingen zijn die belangrijk voor ze zijn. En ondertussen staan ze een film te maken die daar een ander perspectief op biedt.’
Saillant detail is dat de voice-overteksten zijn ingesproken door Marie-Pierre Houellebecq, de tweede echtgenote van de schrijver, met wie hij in 1998 trouwde. De teksten die zij voorleest, zijn terug te voeren op hun eigen verhouding. Lieshout: ‘Het is vrij complex wat we gedaan hebben. Dat je op een speelfilmset gaat filmen, maar geen making of wilt maken. Wij beschouwden het vooral als een mogelijkheid om de schrijver in het wild te zien. Meestal zit hij achter een bureau. Nu doet hij iets. Zelf trok Michel de vergelijking met Don’t look back, een documentaire over Bob Dylan. Onze film gaat ook over een punt middenin zijn carrière. We kijken niet terug op zijn oeuvre, hij is nu in de vaart der volkeren. De meest gelezen Franse schrijver ter wereld, vertaald in 36 landen. Die man heeft zo’n impact dat we hem gewoon op een moment in de geschiedenis willen laten zien, met alles wat daarbij hoort.’
Hoewel Houellebecq zich aanvankelijk niet wilde laten interviewen, wist het drietal hem toch over te halen. Op de achterbank van een auto filmden ze een aantal gesprekken met de schrijver. Lieshout: ‘Dat zijn diepgaande, filosofische gesprekken geworden waar ik heel trots op ben. Alle interviews met hem zijn confrontaties. In onze gesprekken vertelt hij wat hem echt bezighoudt. Dat gaat heel ver. Echt over de essentie. We zijn denk ik heel dicht bij hem gekomen.’

Maanlandschap
In de beelden die cameraman Reinier van Brummelen maakte, zien we Houellebecq aan het werk als regisseur. In korte broek, rugzak op de rug, windjack aan, sjokt hij door het maanlandschap van een verzengend heet Lanzarote waar een belangrijk deel van de film werd opgenomen. Om de verwoeste aarde waar nog slechts emotieloze klonen ronddwalen overtuigend in beeld te brengen, werd gezocht naar onbewoonbare locaties. Bij een verlaten ijzerertsmijn, waar de lucht zo giftig is dat je er na een paar uur ziek van wordt, werden massagraven ingericht. Op een rotsachtig strand geeft Houellebecq een ravissante actrice enkele regieaanwijzingen. In een ander shot zien we de regisseur bezig temidden van de Miss Bikini-verkiezingen terwijl op de voorgrond Benoît Magimel passages uit het boek voorleest. Als je hem zo bezig ziet, vraag je je af of Houellebecq er wel iets van bakte als regisseur. Lieshout reageert defensief op die suggestie: ‘Er zijn veel regisseurs die niet de gedroomde regisseur zijn. Die hun trailer niet eens uitkomen. Je hebt een droom en je hebt de werkelijkheid van de speelfilmmachine. Ik denk dat hij het daar heel moeilijk mee heeft gehad. Dingen gaan niet door, locaties zijn niet beschikbaar. Michel heeft op de filmacademie gezeten en was al langer geïnteresseerd in film. Maar natuurlijk is hij primair schrijver.’
Hagers vult aan: ‘Ik denk dat Mogelijkheid van een eiland bijna geschreven is als film. Het is van het begin af aan bedoeld geweest als dubbel project. Zijn hele status als sterschrijver is in dienst gesteld van deze film. Ik heb het vermoeden dat eigenlijk al zijn boeken een soort scenario’s zijn. Hij wil na de verfilming van Elementaire deeltjes ook niet meer dat anderen zijn boeken verfilmen.’
Lieshout: ‘Hij is heel erg op zoek naar het onzegbare. Hij is het soort schrijver dat net zolang doorschrijft tot het uiteindelijk nergens meer over gaat. Hij zegt: er zijn gewoon dingen die ik  niet in woorden kan zeggen, dus die wil hij in beelden vastleggen. Zijn cinema- ambities komen eigenlijk voort uit net zolang doorschrijven totdat je het punt bereikt waarop je denkt: we kunnen er beter plaatjes van maken. Neem dat boek: als alles afgelopen is, volgt er nog een gigantische epiloog. Dan is alles al voorbij. Dat vindt hij het interessantst. Als het verhaal al voorbij is, wat kun je dan nog zeggen? Als je relatie voorbij is, wat kun je dan nog zeggen? Als alles al gezegd is, wat zeg je dan nog? Het is een soort filosofie van liefdesverdriet.’

This is Iggy
Laatste woorden zou niet zo’n geslaagd project geweest zijn zonder de medewerking van Iggy Pop. Deze poplegende schreef speciaal voor de film zeven nieuwe nummers. Houellebecq en Iggy Pop, het lijkt misschien geen voor de hand liggende combinatie, maar het bleek een match made in heaven.
Lieshout: ‘We wisten uit de – overigens ongeauthoriseerde – biografie van Michel dat hij ooit op een klein kamertje vlakbij het Odeon woonde, met een matras op de grond, een paar halflege drankflessen en een gigantische poster van Iggy Pop aan de muur. Toen we tegen hem zeiden dat we Iggy wilden vragen voor de muziek, maakte hij alvast een dansje, zo’n geweldig idee vond hij dat. We hebben Iggy gemaild via zijn agent. Die vroeg mijn telefoonnummer en daarna bleef het een hele tijd stil. Tot de dag waarop ik met mijn zoontje aan het zeilen was op het IJsselmeer en mijn telefoon ging. “Hi, is this Erik? This is Iggy.” Ik dacht: jezus, wat een flauwe grap van mijn vrienden, maar hij was het echt. Het was nog een heel gedoe, want ik stond net op het punt de haven binnen te lopen, dus ik ben maar even in de wind gaan liggen, heb tegen mijn zoontje gezegd dat hij stil moest zijn en toen heb ik een half uur met Iggy gepraat, dobberend op het IJsselmeer. Hij bleek het boek gelezen te hebben. Niet voor deze gelegenheid, maar al eerder. Hij had het cadeau had gekregen van een Franse vriendin. “This Daniel-book”, noemde hij het, en hij vond het “pretty amazing”. Uiteindelijk zijn we naar Miami gegaan, naar zijn cottage aan de rivier waar allemaal krokodillen en leguanen rondzwemmen en een Maserati voor de deur staat. Hij pakte zijn gitaar van de muur en het was meteen goed. Daarna kwam hij met steeds meer nummers die echt gebaseerd waren op materiaal dat wij hem gegeven hadden. Hij heeft nu zeven nummers gemaakt. Allemaal nieuwe Iggynummers. Michel was helemaal depressief nadat zijn film vrij slecht ontvangen was en hij vond dit het mooiste cadeau dat hij ooit gekregen had. In maart gaan ze elkaar voor het eerst ontmoeten op een filmfestival in Miami, waar onze film vertoond gaat worden.’

Moeilijk
‘You can convince the world, that you’re some kind of superstar, while an asshole is what you are,’ zingt Iggy in een van zijn nummers. Volgens hem gaat dat zowel over hemzelf als over Michel Houellebecq.
‘Hij is de moeilijkste mens in beeld met wie ik ooit heb gewerkt,’ zegt Lieshout, die eerder films maakte met Gerard Reve en Willem-Frederik Hermans, op de vraag of Houellebecq nu een open boek voor hem is. ‘Geen open boek. Wel een soort vriend. In het begin ben je natuurlijk een beetje bang voor hem. Je hebt een sociale intelligentie om met mensen om te gaan als je films maakt. Je weet vaak wel hoe iemand gaat reageren, maar bij hem kan het een totaal andere kant op gaan. Op een gegeven moment wordt zelfs het onvoorspelbare voorspelbaar, maar hij is de persoon waar ik het langste over heb gedaan om grip op te krijgen.’