Amerikaans tot in zijn vezels

Als er iets is dat Jonathan Franzen irriteert, dan is het wel dat onverwoestbare cliché van ‘The Great American Novel’. Hij vindt het een stompzinnig begrip, dat volgens hem vooral gebruikt wordt door mensen die nooit een roman lezen. Toch duikt de term op in zo ongeveer elke bespreking van zijn vierde roman, Freedom, een boek dat een zeldzame hoeveelheid reuring teweegbracht in Amerika.
Zo werd president Obama afgelopen zomer in een boekhandel in zijn vakantieoord Martha’s Vineyard betrapt op het in ontvangst nemen van een ‘vooruitleesexemplaar’. Freedom zou pas eind augustus verschijnen, maar de president kreeg het van de lokale boekhandelaar alvast mee. De grote vraag luidt natuurlijk: heeft hij het ook echt gelezen? Want iedereen die dat inmiddels wel heeft gedaan, weet dat dit geen boek is waar je in je strandstoel even lekker doorheen vliegt. Freedom is, net als The Corrections, een vlezig boek: bijna zeshonderd dichtbedrukte pagina’s. Franzen heeft via via vernomen dat Obama het inderdaad gelezen heeft. Het woord ‘terrific’ zou zelfs gevallen zijn, wat, zo voegde Franzen er met valse bescheidenheid aan toe, natuurlijk van alles kan betekenen.
In Freedom fileert Franzen het huwelijk van Walter en Patty Berglund. Hij doet dat door ergens halverwege te beginnen, vervolgens terug te blikken op hun studententijd waarin ze elkaar leerden kennen, om daarna geduldig toe te werken naar de onvermijdelijke ondergang door toedoen van Walters beste vriend Richard. Daarbij wisselt hij voortdurend van perspectief en introduceert hij talrijke interessante bijfiguren die in hun politieke opvattingen diametraal tegenover elkaar staan.
Freedom is evenzeer een verhaal over een falend huwelijk als over de falende regering-Bush. Het geheel leest als een vermakelijke literaire soap over mensen die je werkelijk intiem leert kennen.

Driehoeksverhouding
Freedom is opnieuw een zeer Amerikaanse roman. Er komen figuren en situaties in voor die voor een niet al te ingevoerde Nederlandse lezer misschien niet onmiddellijk herkenbaar zijn, maar de roman is vooral Amerikaans op de manier waarop Oorlog en vrede Russisch is. Freedom is Amerikaans tot in zijn vezels, van zijn aanklacht tegen Bush’ oorlog in Irak tot de verwoestende steenkoolwinning in de heuvels van Virginia. Maar het verhaal over het huwelijk van Walter en Patty Berglund is universeel. Want was je in Oorlog en vrede nogal eens geneigd die veldslagen over te slaan, bij Freedom is de verleiding groot om door te bladeren als Franzen zich verliest in een politiek betoog over de gevaren van overbevolking. Liever keren we zo snel mogelijk terug naar de intrigerende driehoeksverhouding tussen Walter, Patty en Richard, zoals we ook bij Tolstoj vooral gegrepen werden door wat er met Andrei, Natasja en Pierre gebeurde.
De parallellen met Oorlog en vrede, waarnaar Franzen in Freedom zelf ook opzichtig verwijst, zijn welbewust, maar hoe negentiende-eeuws de constructie van de roman ook is, Franzen toont zich tegelijkertijd een meester in het bevriezen van de tijdgeest. Patty die tot ergernis van haar zoon Joey weigert de humor in te zien van Married with Children. Madonna die de kabbala omarmt. (‘Is Madonna joods?’ ‘Jazeker, Joey. Vandaar de naam, hè,’ lachte zijn moeder.) Boekweitflensjes en sojamelk. De mp3-revolutie. Een jongenskamer met posters van Tupac en Nathalie Portman. E-mailadressen als freakinfreegan of pornfoetal. Patty die een andere moeder ‘milfig’ ziet lachen. (MILF = Mother I’d Like to Fuck)
Naast een ontzagwekkend arsenaal aan briljante oneliners, beschikt Franzen ook over een geweldig gevoel voor dialoog. Hij heeft verteld dat hij zijn dialogen hardop uitspreekt, in zijn voor dit doel geluiddicht gemaakte werkkamer. Alleen zo weet hij zeker dat ze goed zijn. Het resultaat is dat de zelfingenomen Joodse lobbyist die de inval in Irak verdedigt, net zo geloofwaardig klinkt als de Bengaalse schoonheid Lalitha die geheelonthouder Walter probeert te verleiden tot het drinken van een biertje.

Kinderloos
Met al deze personages heeft Franzen een dickensiaans landschap geschapen in het Amerika van de 21-ste eeuw. Voor iemand die zelf geen kinderen heeft, heeft hij een bewonderenswaardig inlevingsvermogen in het moderne gezinsleven. Omdat het terugdringen van de overbevolking een van Walters belangrijkste strijdpunten is, wordt algauw aangenomen dat Franzen principieel kinderloos is, zoals hij ook, net als Walter, een enthousiaste vogelaar is. Dat is niet het geval. Toen hij steeds dieper wegzonk in het moeras dat ooit een roman zou moeten worden, overwoog hij zelfs serieus om een paar Irakese oorlogsweesjes te adopteren in de hoop dat het vaderschap hem over zijn dode punt heen kon helpen. Waar hij op vastliep, was het van de grond af opbouwen van zijn personages. Voor The Corrections had hij zijn eigen familie nog als model gebruikt, dit keer moest hij iedereen volledig verzinnen en dat viel hem zwaar. Pas in juni 2008 schreef hij voor het eerst zes pagina’s die hij niet onmiddellijk weggooide.
Diezelfde zomer probeerde hij zijn goede vriend David Foster Wallace over diens depressie heen te helpen. Zonder resultaat. Op 12 september pleegde Foster Wallace zelfmoord. Franzen was verdrietig, maar ook boos. In Time Magazine vertelde hij dat de energie die vrijkwam door boos te zijn op Wallace precies bleek wat hij nodig had. Op 17 december 2009, iets meer dan een jaar na Wallace’s dood, was de eerste versie van Freedom klaar.
Met tegenzin moet hij zich nu alle ‘publicity horror’ laten welgevallen. Ook in Nederland verheugt de literaire pers zich al maanden op zijn komst. Wim Brands en Maarten Westerveen behoren tot de gelukkigen die Franzen voor hun microfoon krijgen. Kijk en luister, want de komende tien jaar zal het ongetwijfeld weer stil worden rond Franzen. Tot hij ergens rond 2020 ineens weer uit zijn hol kruipt om ons te overdonderen met een nieuwe, grootse roman.

Boeken >> Zondag, Nederland 1, 11.20-12.00 uur
De Avonden >> Dinsdag, Radio 6, 21.30-22.00 uur

Freedom verscheen als Vrijheid bij uitgeverij Prometheus in een vertaling van Peter Abelsen.