Sciencefictionschrijver Philip K. Dick verwierf pas na zijn dood in 1982 de status van cultfiguur. Hij wordt een visionair genoemd, een filosoof, een genie. David Kleijwegt maakte een documentaire over hem.

‘Philip K. Dick kon he-le-maal niet schrijven,’ constateerde David Kleijwegt in een essay voor literair tijdschrift Bunker Hill, dat zijn dubbele ‘vaarwelnummer’ in mei 2009 geheel wijdde aan pulpfictie. Om daarop te laten volgen: ‘Wat niet wegneemt dat hij een van mijn favoriete schrijvers is.’
Na jaren van voorbereiding heeft Kleijwegt eindelijk zijn film voltooid over de schrijver door wie hij al zo lang gefascineerd is: The Owl In Daylight. De titel is ontleend aan het boek waaraan Dick werkte toen hij stierf. Philip K. Dick, schrijver van 44 sciencefiction romans, verwierf pas na zijn dood in 1982 de status van cultfiguur. Nog altijd vormen zijn boeken een bron van inspiratie voor filmmakers, collega-schrijvers, filosofen, wetenschappers, muzikanten en andere grote geesten. Hij wordt een visionair genoemd, een filosoof, een genie. Iedereen die hem ontmoette, raakte in zijn ban.
Hoewel sciencefiction zijn genre was, zul je in zijn boeken vergeefs naar aliens zoeken. Zijn romans gaan over gewone mensen. Sterker, ze gaan vaak over sukkels. Onwetende eenlingen die verpletterd worden door een systeem of een machine. Die leven in een werkelijkheid die niet de werkelijkheid is. Omdat er een andere werkelijkheid blijkt te zijn waar zij geen weet van hebben. Dick schrijft niet over helden, wat niet wegneemt dat zijn personages zich soms wel heldhaftig gedragen. Niets is wat het lijkt in zijn universum. Er is nooit een enkele, objectieve waarheid. Dat de schrijver een groot deel van zijn leven geplaagd werd door mentale instabiliteit, versterkt door jarenlang drugsgebruik, weerspiegelt zich in zijn werk. Gekte, hallucinaties, dromen, wanen, illusies; Dick schreef er graag over.

Genie
Ontdekken dat je een robot bent in plaats van een mens. In een universum belanden waarin je letterlijk niet bestaat. Geïmplanteerd worden met andermans brein en gedachten. Op een dag beseffen dat het vredige stadje waarin je woont volkomen kunstmatig blijkt te zijn.
Het zijn ideeën die we kennen uit films. Sommige van die films zijn daadwerkelijk gebaseerd op verhalen van Dick. Blade Runner, Minority Report en Total Recall zijn daarvan de bekendste voorbeelden. Maar ook films als Donnie Darko, Being John Malkovich, Mulholland Drive, The Truman Show en The Matrix, hoe verschillend ook, ademen een onmiskenbare Dick-sfeer. Zijn bewonderaars, en dat zijn er vele, beschouwen hem als een genie, een van de grootste denkers ooit. Maar over één ding zijn ze het eens: schrijven kon hij niet. Dat weerhield schrijver Jonathan Lethem, Dickhead van het eerste uur, er niet van net zo lang te lobbyen totdat de prestigieuze Library of America een aantal romans van Dick opnam in zijn eregalerij. En zo prijken The Man in the High Castle, The Three Stigmata of Palmer Eldritch, Do Androids Dream of Electric Sheep? en Ubik, ooit verschenen als inferieure pulpromannetjes, nu tussen het werk van Faulkner, Twain, Roth, Updike en andere Amerikaanse giganten.

Urgent
Lethem is een van de mensen die Kleijwegt aan het woord laat in The Owl In Daylight. Ook ontwerper Philippe Starck, scenarioschrijver Tony Grisoni en regisseur Paul Verhoeven verleenden hun medewerking. Maar Kleijwegt keek verder. Hij ging langs bij David Hanson, die na het lezen van Dick besloot robots met menselijke emoties te gaan ontwerpen. Zijn prototype baseerde Hanson op het bolle, baardige hoofd van zijn held. Met Tim Powers, die tot Dicks dood met hem bevriend bleef, dwaalt hij door de voorsteden van Los Angeles waar de armlastige schrijver lange tijd woonde. En hij bezocht Linda Levy, ooit een donkerharige schoonheid van 21, voor wie Dick een obsessieve liefde opvatte. Zelf maakte Kleijwegt al jong kennis met het werk van Philip K. Dick: ‘Mijn broer, die zes jaar ouder is, was adolescent in de jaren zeventig en las toen veel sciencefiction. Ik was een jaar of twaalf, dertien, en wilde weten wat mijn broer las. Als je jong bent, absorbeer je alles als een spons. Het maakt je niets uit of die boeken goed of slecht geschreven zijn. Het viel mij op dat, hoewel het sciencefiction was, er in zijn boeken geen groene, veelogige monsters voorkomen. Zijn boeken gaan over mensen. De actie speelt zich af in hun hoofden. Hij heeft niet zozeer voorspeld hoe wij nu leven, maar hij heeft voorspeld hoe ons denken zich zou ontwikkelen. Hoe onze geest doordesemd is van een ongemakkelijkheid in een wereld die steeds hectischer wordt. Ik had toen al het gevoel dat daar iets waars in zat. Later ben ik gaan uitzoeken wat dat dan was. Daar gaat mijn film over. Hoe komt het dat zijn werk nog steeds urgent is? Want zo voelt dat echt voor mij.’
Kleijwegt maakte geen biografische film, maar benadert met vervreemdende sfeerbeelden, muziek en geluidseffecten in The Owl In Daylight zoveel mogelijk dat ongrijpbare Dick-gevoel.
‘Ik heb gezocht naar beelden die kunnen uitdrukken waar hij voor stond, zonder dat al te nadrukkelijk of geforceerd te maken. We hebben bijvoorbeeld heel extreme filters gebruikt voor de camera. En we hebben gewerkt met een thermocamera die normaal alleen door de politie wordt gebruikt om wietplantages mee op te sporen. Die hebben we doorgelust naar een echte camera in een helicopter en zo heb ik opnamen gemaakt van de snelweg bij Los Angeles.’

Relevanter
Alles wat hij te pakken kon krijgen over zijn onderwerp las Kleijwegt de afgelopen jaren, tot en met het boek dat een van Dicks exvrouwen (hij had er vijf) over hem schreef. Natuurlijk zag hij ook alle verfilmingen van zijn werk. ‘Blade Runner is de allerbeste. Dat is geen slaafse vertolking geworden, doordat Ridley Scott het verhaal een eigen sfeer heeft gegeven door het naar Aziatische sferen te verplaatsen. Dat Tom Cruise de protagonist is in Minority Report is onvergeeflijk. De oorspronkelijke hoofdpersoon uit dat verhaal, dat trouwens maar acht pagina’s telt, is een zweterige, dikke, kale man. Die man wordt door Tom Cruise gespeeld, dus dan mis je een beetje het punt. Maar de premisse is heel verfilmbaar, zoals veel van Dicks verhalen. Zijn ideeën zijn heel goed visueel te maken. A Scanner Darkly, met Keanu Reeves, Winona Ryder en Robert Downey, is een verfilming die heel natuurgetrouw het boek volgt. Toch werkt dat op een rare manier ook niet. Fantastisch gemaakt, maar heel vermoeiend om naar te kijken. Je moet er echt iets voor over hebben om die uit te zitten.’
Dat Dick bijna dertig jaar na zijn dood nog steeds een levende schrijver is, blijkt wel uit het feit dat zijn verzamelde romans in de Library of America gelijk na verschijning wegvlogen. Kleijwegt vindt zelfs dat zijn werk nu relevanter is dan in de jaren zeventig. ‘Hij beschrijft de wereld waarin wij nu leven. We voelen ons allemaal als zijn prototype held: eenzaam en verdrukt door een machine die we niet meer aankunnen. In Minority Report zit al de gedachte dat via creditcards en telefoons op elk moment getraceerd kan worden waar je bent. Onze welvaart heeft ons veel opgeleverd, maar we zijn tegelijkertijd overgenomen door de machine. Iedereen voelt dat de wereld uit onze vingers glipt. Dat heeft Dick beter dan welke schrijver ooit aangevoeld en beschreven. Weliswaar in krukkige zinnen, maar hij had wel gelijk.’

Het uur van de wolf: The Owl in Daylight - Philip K. Dick is Here! >> Dinsdag 7 december 2010, Nederland 2, 23.00-0.05 uur