Het gebeurt niet vaak dat een dichter na drie tamelijk obscure poëziebundels een roman schrijft die wordt aangeprezen door zowel Paul Auster, Jonathan Frantzen als John Ashbery en die door onder meer The Wall Street Journal en The New Yorker wordt uitgeroepen tot een van de beste boeken van het jaar. Ben Lerner (VS, 1979) is er zelf ook verbaasd over, vertelt hij in een café in Brooklyn, New York, waar hij woont. ‘Mijn roman Vertrek van station Atocha is niet per se een makkelijk leesbaar boek. Maar ik denk dat het temperament van de verteller en de manier waarop hij een kunstenaar probeert te zijn, of een Amerikaan in het buitenland, een snaar heeft geraakt. De angsten waar hij mee worstelt, zijn herkenbaar voor veel mensen.’
In Vertrek van station Atocha volgen we Adam Gordon, een jonge dichter met enig succes, die een jaar met een beurs in Madrid leeft om te werken aan een ‘lang, op onderzoek gebaseerd gedicht over de literaire erfenis van de Spaanse burgeroorlog’. Hij bekent de lezer direct dat hij zelf niet in dit project te gelooft dat hij überhaupt zijn twijfels heeft over de functie van poëzie of kunst: ‘Ik stond zeer wantrouwend tegenover mensen die beweerden dat een gedicht of een schilderij “hun leven veranderd had”, vooral omdat ik die mensen vaak zowel voor als na hun ervaring had gekend en geen enkele verandering had kunnen bespeuren.’
Grote Vragen
Lerner portretteert met veel humor een geniale jongen, al kun je ook denken dat hij een sociopaat is, die in Madrid vooral druk bezig is met het observeren van zichzelf en zijn omgeving en het creeëren van imago’s voor zichzelf om aardig en interessant gevonden te worden. Om sympathie bij vrouwen op te wekken, vertelt hij bijvoorbeeld dat zijn moeder is overleden; als anderen in de buurt zijn, maakt hij aantekeningen in zijn notitieboekje, maar in werkelijkheid schrijft hij nauwelijks een gedicht; hij reageert zelden op emails van het thuisfront in de VS ‘omdat ik daarmee de indruk meende te wekken dat ik offline was, druk bezig met het opdoen van ervaringen’. In werkelijkheid brengt hij de dagen door in bed of in het park, onder invloed van te veel espresso, alcohol en kalmeringspillen. Adam Gordon is een fraudeur, in zijn eigen woorden: ‘een keiharde, bipolaire, dwangmatige leugenaar’.
Vertrek van station Atocha gaat over de Grote Vragen waar een jonge dichter in de 21ste eeuw zoal mee worstelt: wat is goede poëzie; hoe verhoudt kunst zich tot politiek en maatschappij; wat is authenticiteit, wat is ‘echt’ en wat is ‘virtueel’? Ben Lerner: ‘Adams grote angst is of zijn ervaringen wel als ervaringen tellen. Ik was geïnspireerd door een scène in De Kartuize van Parma van Stendhal, waarin de hoofdpersoon Fabrice rondloopt en zich afvraagt of hij nu werkelijk heeft meegedaan aan de strijd in Waterloo, of hij meedoet in de geschiedenis. De zoektocht naar wat een authentieke ervaring is, is een van de oudste onderwerpen van de roman. In mijn roman onderzoek ik die vraag in de hedendaagse wereld: de wereld van war on terror, van internet en van spektakel.’
Dichter
Zo twijfelt Adam ook zijn ervaringen als een paar straten van zijn huis de Al Qaida-bomaanslagen plaatsvinden op trein- en metrostation Atocha. Hij voelt een afstand, omdat hij een buitenlander is en niet meedoet aan de stille tocht die wordt georganiseerd, maar ook omdat hij het via internet als een media event beleeft, een spektakel. ‘Ik voelde de krantenberichten mijn herinneringen van wat ik gezien had aanpassen of vervangen; was er een woord voor dat gevoel?’
Maar bovenal is Adam een dichter die niet in poëzie gelooft. Of althans, niet in poëzie als middel om regimes omver te werpen of iets te veranderen in mensen. Een opmerkelijke gedachte uit de pen van een dichter. ‘Ik ben het op veel punten met hem eens en een aantal van de worstelingen die hij meemaakt, heb ik ook doorstaan,’ vertelt Lerner.
Er zijn meer overeenkomsten tussen hem en Adam; Lerner geniet als dichter enige bekendheid in de Verenigde Staten en ontving diverse prijzen. Hij bracht in 2004 een jaar door in Madrid met een prestigieuze Fullbright-beurs. En Adam en hij delen hun liefde voor het werk van de Amerikaanse dichter John Ashbery (de titel van het boek is ontleend aan een gedicht van Ashbery). Voor Adam is het de enige poëzie die hem een ‘diepgaande kunstzinnige ervaring’ geeft. ‘De beste gedichten van Ashbery beschrijven hoe het is om een gedicht van Ashbery te lezen. (...)
Door je lezen te weerspiegelen stellen de gedichten van Ashbery je in staat je aandacht op je aandacht te richten, je ervaring te ervaren,’ zegt Adam. Het zijn stukken uit een essay dat Lerner eerder schreef over het werk van zijn literaire held. Lerner: ‘De vage grens tussen feit en fi ctie, tussen wie Adam is en wie ik ben, is een extra laag van het frauduleuze waar de hele roman om draait.’
Overigens is hij minder pessimistisch dan Adam als het de poëzie betreft. ‘Net als Adam geloof ik niet dat een gedicht schrijven iets verandert aan de wereld. Maar dat het niet praktisch toepasbaar is, betekent niet dat het stervend of betekenisloos is.’
Ben Lerner werkt aan zijn vierde dichtbundel.
Ben Lerner is te gast op Crossing Border:
> Vrijdag Den Haag KS
> Zondag Antwerpen BO