Mijn vrouw stoort zich aan onze zolder. De kleine ruimte is volgestouwd met nutteloze oude troep waar ik desondanks geen afstand van kan nemen: verstofte elpees, mijn eerste mechanische typemachine, een Pentax spiegelreflexcamera. Troep waar ik ooit aan gehecht was, maar waar ik nu nooit meer naar omkijk. En binnenkort wordt die zolder wellicht nog veel voller. Want sinds ik een jaar geleden op Amazon een Kindle ereader heb gekocht, betrap ik me erop dat ik mijn boeken ook steeds meer ga zien als die zooi op zolder, als obsolete objecten die in het dagelijks leven geen relevantie meer hebben.
Ik was – en ben – heel gelukkig met mijn Kindle. Geen torenhoge verzendkosten meer als je boeken uit Amerika laat komen, en vooral geen weken wachten voordat ze arriveren. Een complete bibliotheek onder handbereik. Tot zover geen vuiltje aan de lucht.
Maar toen tikte ik een paar maanden geleden uit ijdelheid mijn eigen naam in op isohunt.com. Net als bijvoorbeeld The Pirate Bay is Isohunt een zogeheten torrentsite waar je zonder betaling muziek, films, televisieseries en andere digitale bestanden kunt downloaden. Tot mijn verbazing leverde de zoekopdracht twee treffers op: het eerste bestand heette ‘3000 ebooks nl’ en het andere simpelweg ‘Boeken nl’. Het laatste bevatte 4887 Nederlandstalige boeken – ongeveer de helft van het momenteel beschikbare aantal Nederlandstalige ebooks. Een van mijn eigen boeken zat er ook bij (vandaar die treffers). In een half uurtje had ik het bestand gedownload en in een handomdraai meer boeken op mijn e-reader geïnstalleerd dan ik de rest van mijn leven zal kunnen lezen [zie kader rechts].
Toegegeven: als lezer was dat vooruitzicht voortreffelijk. Maar als schrijver van een paar non-fictie boeken die elk jaar een paar duizend euro aan royalty’s in binnen- en buitenland opleveren, was mijn eerste gedachte: welke inkomsten loop ik hierdoor mis? Het vinden en downloaden van die illegale e-books is zo kinderlijk eenvoudig dat het haast niet anders kan dan dat de toch al zo schamele inkomsten van de Nederlandse schrijver nog verder zullen dalen.
En wat voor gevolgen gaat de opkomst van het digitale boek hebben voor uitgevers? En voor boekhandels?
Voor Holland Doc Radio ging ik op zoek om op die vragen een antwoord te krijgen.
Miljoenste e-book
Eerst maar de feiten. Het e-book is zonneklaar in opkomst. Om een e-book te kunnen lezen heb je een e-reader of een tablet nodig. E-readers en tablets gaan al een tijdje als warme broodjes over de toonbank. Apple verkocht vorig jaar wereldwijd zo’n vijftig miljoen iPads en Amazon sleet afgelopen kerstseizoen elke week een miljoen Kindles. Veelzeggender is misschien nog dat sinds medio 2011 Amazon meer digitale dan papieren boeken verkoopt. Vijftien procent van de omzet van de Amerikaanse boekenmarkt bestaat nu uit e-books.
Goed, dat is Amerika. Hoe zit het in Nederland? Ons land loopt behoorlijk achter. Slechts 1,6 procent van alle in Nederland verkochte boeken zijn e-books. Het feit dat digitale boeken in Nederland duur zijn en van veel titels nog geen e-bookversie beschikbaar is, zal daar mede debet aan zijn. En dat we in Nederland geen Amazon hebben die elke klant aan het digitaal lezen probeert te krijgen, zal ongetwijfeld ook een rol spelen. Aan de andere kant is de omzet van digitale boeken vorig jaar wel degelijk verdubbeld ten opzicht van een jaar eerder en heeft online boekenwinkel Bol.com inmiddels zijn miljoenste e-book verkocht.
Maar goed, de uitgever die denkt ‘zo’n vaart loopt het met het verdwijnen van het papieren boek niet’ zou je ogenschijnlijk gelijk moeten geven.
Jeroen van Bergeijk ontdekte dat zijn boeken illegaal via internet worden verspreid. In Holland Doc Radio onderzoekt hij wat piraterij en de opkomst van e-books betekenen voor schrijvers, uitgevers en boekhandels.
Delftse bijbel
Zo’n soort verhaal had ik in ieder geval verwacht van Marieke van Delft, conservator oude drukken van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Ik vond het wel toepasselijk om mijn zoektocht naar de toekomst van het boek te beginnen bij de geschiedenis: het oudste gedrukte Nederlandstalige boek. In de leeszaal Bijzondere Collecties had Van Delft voor mij op speciale kussentjes een aantal boeken uit de begintijd van de boekdrukkunst uitgestald.
Samen bladerden we bijvoorbeeld door de Delftse bijbel uit 1477 – geproduceerd 22 jaar na het eerste gedrukte boek, de Gutenbergbijbel. Natuurlijk benadrukte Van Delft de verschillen met de huidige boeken, maar voor mij zag dat eerste Nederlandstalige boek er net zo uit als onze huidige boeken. Een stapel papier met een kaft erom heen. Ik vroeg haar of ze zich kon voorstellen dat een uitvinding die al vijfenhalve eeuw meegaat, zou gaan verdwijnen. ‘Als je me dat vier jaar geleden had gevraagd dan had ik gezegd: nee, het papieren boek zal nooit verdwijnen. Maar nu…’
Inmiddels leest Van Delft Huizinga’s Herfsttij der Middeleeuwen op haar smartphone en is ze ervan overtuigd dat het papieren boek zijn langste tijd heeft gehad. Dat wil overigens niet zeggen dat het papieren boek binnen enkele jaren is verdwenen, haastte ze zich om daar aan toe te voegen. En die voorspelling kon ze beargumenteren. Van Delft legde uit dat ook met de uitvinding van de boekdrukkunst het niet zo was dat handgeschreven boeken zomaar verdwenen. Ze toonde me een handgeschreven kopie van een boek van Spinoza dat in de achttiende eeuw was gemaakt. De historische les: ook al heeft het digitale boek de toekomst, dat wil niet zeggen dat het papieren boek daarmee onmiddellijk is afgeschreven.
Die vaststelling biedt misschien enige troost voor de boekwinkels van Nederland. Maar dat een groot deel van de boekwinkels van Nederland zal verdwijnen, daarvan zijn de schrijvers, boekhandelaren en uitgeverijen die ik voor mijn radiodocumentaire sprak wel overtuigd. De trend dat steeds meer mensen hun boeken online kopen was de laatste jaren al tamelijk desastreus voor de boekwinkel, als straks het e-book serieus aanslaat, zal menige boekwinkel het loodje leggen. Wederom geven de ontwikkelingen in het buitenland weinig reden tot hoop. In het Verenigd Koninkrijk ging sinds 2005 de helft van de boekhandels failliet. In de Verenigde Staten sloot Borders, een van ’s lands grootste ketens, vorig jaar de deuren. In Nederland verkeert de Selexyz-boekwinkelketen al geruime tijd in financiële problemen.
Marketinginstrument
Voor iedereen in het boekenvak is de muziekindustrie het afschrikwekkende voorbeeld. Als gevolg van het massaal uitwisselen van mp3-bestanden in de jaren negentig is de muziekindustrie gedecimeerd geraakt. De cd-verkoop is ingestort, platenwinkels zijn praktisch uit het straatbeeld verdwenen, popmuzikanten verdienen nauwelijks geld met de verkoop van hun liedjes. De muziekindustrie heeft piraterij te vuur en te zwaard geprobeerd te bestrijden, zonder noemenswaardig succes. Vandaar dat weinig uitgevers de behoefte voelen die exercitie voor boeken nog eens te herhalen. Of zoals uitgever Haye Koningsveld zegt: ‘Georganiseerde misdaad is niet uit te roeien, piraterij zal ook wel altijd blijven bestaan.’ Maar, stelt hij vast, mensen die illegaal bestanden downloaden zijn in de minderheid. ‘Bij de meeste mensen heerst nog altijd het besef dat geestelijk eigendom geld waard is en dat je daarvoor moet betalen.’ Koningsveld, en met hem veel andere uitgevers, menen dat piraterij zal afnemen als het legale aanbod van e-books gaat toenemen en die makkelijk legaal zijn aan te schaffen. Timo Boezeman, digitaal uitgever bij A.W. Bruna en auteur van het lezenswaardige blog Boekeman, meent zelfs dat er naast de evidente schade die piraterij aanricht ook goede kanten aan het illegaal downloaden zitten. ‘Ten eerste moet je vaststellen dat niet iedere download een gemiste verkoop is. Als iets gratis is, probeer je het uit, dat wil niet zeggen dat je een boek anders gekocht zou hebben. Bovendien zou je bijvoorbeeld torrentsites ook als marketinginstrument kunnen inzetten. Dat heeft bijvoorbeeld de uitgever van het boekje Go The Fuck To Sleep gedaan. Dat boek was nog voordat het in de winkel lag op The Pirate Bay te vinden waar het massaal werd gedownload. Het leek alsof het gelekt was, maar dat bleek een marketingstunt. Het eind van het liedje was dat het boek op nummer een op de bestsellerlijst van Amazon stond, nog voordat het officieel te koop was.’
Zonder uitgever
Of de vrees voor piraterij nu terecht is of niet, dat de inkomsten van schrijvers en uitgevers als gevolg van de digitalisering verder zullen afnemen, wordt algemeen aangenomen. Muzikanten hebben hun verlies aan inkomsten gecompenseerd door hogere prijzen te vragen voor concerten. Moeten schrijvers ook gaan denken aan zo’n soort ‘verdienmodel’? ‘Optredens, de boer opgaan, daar zijn schrijvers helemaal niet op ingericht,’ verzucht Marcel Möring, een van de beter verkopende schrijvers van Nederland. ‘Wij zijn solitaire figuren die de hele dag achter een tafel zitten. Over het algemeen op contactueel gebied niet al te handig. We horen steeds weer over cultureel ondernemerschap. Als het gaat over schrijvers is dat een potsierlijke veronderstelling.’
Maar is het dan alleen maar kommer en kwel voor auteurs als het over de toekomst van het boek gaat? Nou nee. De opkomst van het ebook biedt de schrijver ook fascinerende mogelijkheden. Eindelijk kan hij een groter deel van de koek gaan opeisen dan de standaard tien tot vijftien procent van de verkoopprijs aan royalty’s die hem doorgaans ten deel valt. Immers, druk- en distributiekosten zullen wegvallen en fysieke boekwinkels heb je niet meer nodig om je boeken te verspreiden. En die toekomst is in Amerika al gearriveerd. Amazon biedt iedere schrijver de mogelijkheid om zijn e-book zelf via Amazon te publiceren. In ruil daarvoor vraagt de online winkel dertig procent van de verkoopprijs. Oftewel: zeventig procent die voor de schrijver overblijft, een wel heel scherp contrast met de huidige situatie. Veel beginnende auteurs hebben in Amerika dan ook de stap genomen om hun e-books zonder uitgever via Amazon te publiceren. Met een aantal aansprekende succesverhalen tot gevolg. Amanda Hocking bijvoorbeeld. In april 2010 begon de 26-jarige schrijfster haar boeken via Amazon te publiceren. Een jaar later had ze er een miljoen verkocht en twee miljoen dollar verdiend. En Amanda Hocking is niet de enige, de club van auteurs die meer dan een miljoen e-books verkocht via Amazon is exclusief – veertien – maar groeiend. Aan de andere kant biedt Amazon bijna een miljoen e-books aan. De kans op een bestseller via Amazon zal dus niet veel anders liggen dan vroeger. En nog saillanter: sinds haar overweldigende succes heeft Hocking besloten om toch maar een traditionele uitgever in de arm te nemen, zodat ze niet meer haar eigen marketing hoeft te doen en zich kan concentreren op het schrijven. Tja. Maar toch. Het idee intrigeerde me en voor Holland Doc Radio zocht ik uit of dat iets voor mij (en al die andere schrijvers die vinden dat ze te weinig royalty’s krijgen) zou zijn: zelf je boeken uitgeven. Luister zondagavond naar Radio 1 om te horen hoe dat afliep.
Holland Doc Radio: De laatste bladzijde? – Jeroen van Bergeijk > Zondag, Radio 1, 21.04-22.00 uur
Vraag en aanbod
Betrouwbare cijfers over hoeveel e-books er in Nederland illegaal worden gedownload zijn er niet. Laat staan dat er bekend is hoeveel omzet uitgevers (en royalty’s schrijvers) daarmee mislopen. Het enige dat Tim Kuik van Stichting Brein met zekerheid kan vaststellen is dat ‘de vraag en het aanbod toeneemt’. Die uitspraak baseert hij op het feit dat Brein steeds vaker sites offline laat halen waarop auteursrechtelijk beschermde boeken illegaal worden verspreid.
Er is wel een aannemelijke schatting van het illegale aanbod van Nederlandstalige boeken. Volgens Timo Boezeman, digitaal uitgever bij A.W. Bruna, ligt dat aanbod rond de 5000 titels. Legaal zijn er ongeveer 10.000 Nederlandstalige titels verkrijgbaar. Die 5000 boeken zitten veelal verpakt in één bestand. Anders dan bijvoorbeeld filmbestanden zijn e-bookbestanden klein, en kost het weinig bandbreedte en tijd om ze te downloaden. Sinds twee weken circuleert er op diverse torrentsites een bestand met 7755 Nederlandstalige e-books. Daarnaast worden er ook individuele boeken aangeboden. Wij vonden binnen een uur recente bestsellers als Zomerhuis met zwembad van Herman Koch, Wij zijn ons brein van Dick Swaab, Bonita Avenue van Peter Buwalda, Tonio van A.F.Th van der Heijden, De Nederlandse maagd van Marente de Moor en talloze anderen. In de praktijk blijkt praktisch elke bestseller van het afgelopen jaar zonder betaling te kunnen worden gedownload. Opmerkelijk is ook dat er van enkele boeken geen legale ebooks bestaan, maar wel illegale. Het bekendste voorbeeld zijn de Harry Potter-boeken van J.K. Rowling waarvan door fans in talloze talen digitale bootlegs zijn vervaardigd.