‘Alles van waarde is weerloos.’ Het zou ons niet verbazen als dat het meest aangehaalde aforisme uit de Nederlandse literatuur zou blijken te zijn, maar eigen onderzoek hebben we niet verricht. Natuurlijk bestaan er van veel Nederlandse schrijvers gedenkwaardige uitspraken. Soms vinden ze zelfs de weg naar de straat. Het mag dan geoudehoer zijn, maar het is wel geoudehoer waar Gods zegen op rust. Maar de oogst blijft mager afsteken tegen de buitenlandse. Frankrijk heeft La Rochefoucauld (‘Alleen grote mannen kunnen zich grote gebreken veroorloven’) en Montaigne (‘Een mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest’); Engeland heeft Oscar Wilde (‘We liggen allemaal in de goot, maar sommigen van ons kijken naar de sterren') en Shakespeare (‘Listen to many, speak to a few’); Duitsland heeft Goethe (‘Alles wat ontstaat, is waard dat het te gronde gaat’) en Lichtenberg (‘Een boek is een spiegel: als er een aap in kijkt, kan er geen apostel terugkijken’); maar welke aforismen hebben een vergelijkbare status bij ons? En is het de literatuur die tekort schiet als leverancier van puntig verwoorde wijsheden, of is het ons gebrek aan kennis van de vaderlandse aforismencanon die de armoede veroorzaakt?
Natuurlijk heeft de Nederlandse literatuur meer te bieden dan de gouden regel van Lucebert. We hebben Mulisch (‘Dood is wakker worden aan de verkeerde kant van je dromen’); Reve (‘De werkelijkheid herken je aan haar onwaarschijnlijkheid’); Hermans (‘De meeste mensen houden hun paranoia voor de waarheid’); Komrij (‘Als je nergens kijk op hebt, kan je nog altijd in de toekomst kijken’); en niet te vergeten Multatuli (‘Onder de dommen zijn de zeer dommen 't minst lastig.’). Niettemin: het lijkt erop dat een Nederlander minder snel geneigd is naar een literair erkende onliner te grijpen in een conversatie. En als hij het wel doet, dan betreft het doorgaans de meest afgelikte boterhammen onder de aforismen. Die van Lucebert als weer eens iets van waarde moet wijken, of die van Voltaire (die overigens niet van Voltaire is) als de vrijheid van meningsuiting weer eens in het geding is (‘'Ik verafschuw wat u zegt, maar ik zal uw recht om het te zeggen met mijn leven verdedigen'), maar daar houdt het wel op.
Uit het onderzoek van The Guardian, mooi statistisch uitgewerkt op hun website, blijkt dat de bon mots van Oscar Wilde alomtegenwoordig zijn. Die over die sterren eindigt op de eerste plaats in het klassement. Overige klassiekers, om esthetische redenen geciteerd in het Engels: 'I can resist everything except temptation', ‘When people agree with me, I always feel that I must be wrong' en 'It is only shallow people who do not judge by appearances'. En dan hebben we nog maar twee procent van het totale areaal aan citeerbare uitspraken van Wilde op een rijtje gezet.
Zelfs Polen heeft een huisaforist. Hij heet Jerzy Lec en is tamelijk onbekend hier in Nederland. Ooit is er een selectie uit zijn teksten in het Nederlands vertaald, maar dat boekje is intussen vrij onvindbaar. De Duitse editie bevat een voorwoord van Umberto Eco, die stelt niet naar een onbewoond eiland te kunnen zonder de maximen van Lec in de handbagage. En terecht. Lec is één van de scherptse essayisten die ik ken. Zo noemt hij politiek ‘een derby van Trojaanse paarden’ en is een vraagteken volgens hem ‘een vermoeid uitroepteken’. Of neem deze: ‘Bij windstilte heeft zelfs de torenhaan karakter.’ Of: ‘Hij had een schoon geweten. Het was nooit gebruikt.’
Welke Nederlandse aforismen zouden deel uit moeten maken van ieders parate citatenkennis? Deel ze met ons! Dan besluit ik met mijn persoonlijke favorieten, helaas niet van Nederlandse bodem: ‘Fame is like a river, that beareth up things light and wollen, and drowns things weighty and solid.’ Francis Bacon. En deze: ‘Genuine poetry can communicate before it is understood.’ Vervang ‘poetry’ gerust door ‘kunst’.