Orlando: A Biography is namelijk een onwaarschijnlijk en raar boek. Hoofdpersoon Orlando leeft driehonderd jaar (van de 17e tot de 20e eeuw) en wordt intussen maar zesendertig. Twee keer in zijn leven slaapt Orlando een weekje door. Waarom weet niemand. Tijdens zijn tweede lichte coma verandert hij ook nog eens zomaar in een vrouw. En of dat nog niet genoeg is: Orlando is er niet van onder de indruk. Ze draagt jurken, maar verkleedt zich daarnaast net zo lief als man - bijvoorbeeld om de heg te knippen, of een prostituee te bezoeken.
De biograaf die Orlando’s bizarre en controversiële leven navertelt, weet hier dan ook geen raad mee. Hoe maak je van zoiets nou een fatsoenlijke biografie? Dan maar zo goed en zo kwaad als het gaat: de verteller leeft met Orlando mee, maar haar hoofdpersoon is niet heilig. Soms maakt ze Orlando een beetje belachelijk, of schaamt zich voor al dat androgyne gedrag. Op andere momenten kan het haar juist weer niet schelen wat de lezer van Orlando denkt. Ze hebben er maar gewoon mee te leven: man, vrouw; wat maakt het uit?
#1: Orlando
Gents theatergezelschap Het Toneelhuis speelt deze maand 'Orlando', naar het gelijknamige boek van Virginia Woolf. De recensies zijn lovend, maar daarom ging ik niet: ik wilde eens kijken wat ze met één van mijn favoriete boeken gedaan hadden. En waarom.
Die rare combinatie van vinnig sarcasme, schaamte en een don’t give a sh*t-houding is vooral heel komisch.
Als een bewerking volgens mij dan ook iets moet behouden, is het wel de scherpe humor van de biograaf alias Virginia Woolf.
Absurd en truttig
In 1992 maakte Sally Potter een gelijknamige verfilming met in de hoofdrol Tilda Swinton als mannelijke en vrouwelijke Orlando. Daar kon ik me wel in vinden: als Potter twee acteurs had gekozen, was Woolf’s hele discussie over androgynie namelijk niet aan de orde gekomen. Ook visueel blijft Sally Potter trouw aan het verhaal: de kostuums en decors kloppen precies met details uit het boek.
Maar wat heeft ze met die vreemde verteller gedaan? Die is weg. Er is geen voice over, alleen Orlando. Sally Potter laat Swinton daarom af en toe recht in de camera kijken met veelbetekenende blik:
Maar dat is niet altijd genoeg. Zonder verteller ligt het absurdisme er bij sommige teksten of handelingen een beetje te dik bovenop: dat is het gevaar als je te weinig context geeft. Orlando's eerste woorden na zijn lange slaap, 'I can find only three words to describe the female sex', zijn daar een voorbeeld van. Of haar totaal a-typische huwelijksaanzoek aan een wildvreemde man.
En waar het absurd had moeten zijn, heeft Potter soms weer geprobeerd er iets normaals van te maken. In het boek heeft Orlando bijvoorbeeld zonder aanwijsbare reden de eeuwige jeugd. Potter neemt dat hele mysterie weg, door Queen Elizabeth te laten wensen dat Orlando niet veroudert. Zo maakt ze een truttig sprookje van een verhaal dat in essentie nou zo gedurfd was.
Plechtig en subtiel
En toen zat ik begin februari opeens in de Utrechtse Stadsschouwburg, tussen een heleboel senioren. Wat zou Het Toneelhuis ervan hebben gemaakt? Actrice Katelijne Damen bewerkte namelijk grotendeels zelf het boek, waarna Guy Cassiers het regisseerde. Een eerste blik op het decor: het lijkt het een sobere bedoening te worden. Damen is geheel in het wit met een leren jasje, rok en sneakers. Ze zijn niet goed zichtbaar, maar toch hoop ik dat de gympen een voorbode zijn van iets goeds: gelukkig geen precieze kopie van het boek.
En dan begint Damen te vertellen. Ze speelt de biograaf en vertelt Orlando’s verhaal in deftig, poëtisch Vlaams. Nu is dat hoe Woolf zou klinken als ze uit twenties België kwam, maar het is misschien wat te plechtig. De humoristische verteller in Orlando kan volgens mij wat hedendaagser, juist omdat ze zo pittig is voor haar tijd. Graag een beetje een cynische vrouw die misschien af en toe binnensmonds vloekt, en hardop lacht om haar eigen grappen. Een (onwerkelijke) kruising tussen Sonja Barend en Eva Jinek, bijvoorbeeld.
Katelijne Damen is trouw gebleven aan 1928. Hoewel dat soms wat gekunsteld overkomt, speelt ze verder wel heel subtiel. Af en toe is ze even Orlando, speelt ze een reactie of een handeling. En daarbij omarmt ze en bespot ze Orlando even vaak als de papieren verteller. Ge-lukkig.
Maar ook via haar kleding is Damen soms Orlando. Gedurende de voorstelling pelt ze laag voor laag haar kostuum af: het leren jasje gaat uit, het gilet, de hoge strik van haar blouse en zo verder tot aan haar onderjurk. Het stuk eindigt met Damen liggend op de vloer in een zijden negligé. Een heel simpel maar mooi symbool van Orlando’s zoektocht naar zichzelf. En memorabel.
Het decor lijkt al even simpel, maar is ingenieus gemaakt. Er liggen grote tegels op de vloer, die gedeeltelijk omgeklapt kunnen worden. Op elk deel staat een afbeelding die weer bestaat uit minuscule, kleine fragmentjes waar op in- en uitgezoomd kan worden. Ook wordt met live camera’s gewerkt. Terwijl Damen speelt zijn er verschillende camera’s op haar gericht die iedere een andere hoek van haar spel uitlichten.
Het zijn deze zichtbare maar subtiele elementen die het stuk de moeite waard maken. Deze bewerking lacht namelijk minder hard om de heersende (seksuele) moraal dan Woolf dat deed. Maar vooruit: Orlando van Het Toneelhuis geeft ons de serieuzere kant van het boek met hele mooie visuele metaforen die tijd en verandering uitbeelden.
Dit is geen frivole, rebelse Orlando met een attitude.
Dus wacht ik voorlopig nog even op Sonja Jinek. Of Eva Barend.
Katelijne Damen was eind januari te gast in De Avonden. Luister hier het gesprek dat Emmie Kollau met Damen voerde als u graag de maker zelf hoort (en wie kan u dat kwalijk nemen):
Deze rubriek gaat driewekelijks buiten het boekje. Boekverfilmingen, theaterstukken: wij laten ons verrassen. En geven ongevraagd advies.