Kreeg ondergetekende op zijn lagere school nog stellig voorgehouden dat onze Laurens Janszoon Coster uit Haarlem de boeddrukkunst heeft uitgevonden, later bleek er voor ’s mans bestaan geen spatje bewijs en viel Johannes Gutenberg uit Mainz de eer te beurt. Ook daarop valt af te dingen, want de zogeheten blokdruk (een pagina gedrukt uit één blok) bestond toen al; de grote verdienste van Johannes was dat hij met losse letters ging drukken. Alle daarvoor benodigde techniek werd door hem ontwikkeld en verfijnd: stempels (letters in spiegelbeeld) matrijzen (plaatjes met ingeperste letters), legering, gietvorm en zethaak. Dat Gutenberg was opgeleid als edelsmid kwam hem dan ook zeer van pas. Beroemd werd hij met zijn in 1455 opgeleverde en naar hem genoemde bijbel, die de norm werd voor kwaliteit in druk.
In de BBC-documentaire The machine that made us – Stephen Fry and the Gutenberg press (2008) onderzoekt de Britse acteur, schrijver en presentator Stephen Fry hoe Gutenberg te werk ging en waarom zijn vinding een culturele omwenteling op gang bracht. De drukpers maakte immers massaproductie mogelijk, voortaan kwam gedrukte tekst veelal in de plaats van het gesproken woord. Als uitvinder/ondernemer werkte Gutenberg in het geheim om zijn concurrenten niet op ideeën te brengen; snel en goedkoop boeken drukken kon weleens een profijtelijke bezigheid worden. Op geen enkel door hem gedrukt werk staat zijn naam vermeld, zodat het slechts indirect aan hem kan worden toegeschreven. En omdat er ook geen tekeningen of ontwerpen van zijn drukpers meer bestaan, moet Fry de nodige moeite doen om Gutenbergs gangen en werkwijze – hij leefde in een politiek en religieus opzicht roerige tijd – te achterhalen. Fry wil namelijk zelf papier en letters maken om daarmee te gaan drukken.
Gutenberg begon in Mainz met geleend geld een drukkerij. Na een Latijnse grammatica en een kalender volgde het betere werk: opdrachten voor aflaten en uiteindelijk een bijbel. Eerste vereiste was dat een gedrukte bijbel niet te onderscheiden mocht zijn van een handgeschreven exemplaar. Maar het mocht dan Gods woord zijn, als het in druk de helft goedkoper en sneller kon... Gutenberg deed vijf jaar over zijn eerste. Toen zijn geldschieter uit het project stapte moest hij opnieuw leningen afsluiten. En initialen en verfraaiingen moesten nog altijd met de hand worden aangebracht. Maar toen de gedrukte Gutenbergbijbel toch goedkoper bleek, was het pleit beslecht.
De kunst van het boekdrukken danken wij aan Gutenberg. In de documentaire 'The machine that made us: Stephen Fry and the Gutenberg press' neemt Stephen Fry ons mee terug naar de Middeleeuwen.
Holland Doc 24 zendt de film uit in het kader van de Boekenweek. Vanavond om 21.21 uur en vrijdag om 17.44 en 0.56 uur op Holland Doc 24. En wie niet kan wachten, kijkt hier: