Toegegeven, de roman is niet zijn werkterrein, maar ook als je dat genre veronachtzaamd (hij schreef één roman) valt er veel te bereiken in de literatuur.
Afgelopen week viel bij mij een negenhonderd bladzijden tellend boek op de mat. Het betreft alle teksten die Enzensberger ooit schreef over literatuur. Meteen het eerste stuk Spelen schrijvers een rol? is raak. De eerste zin: ‘Spelen schrijvers een rol? Dat valt te vrezen.’ Eerst zet hij je op het verkeerde been. De schrijver is een outsider. De schrijver is een hofnar. De schrijver is het geweten van zijn tijd. De schrijver is solidair met de hardwerkende medemens. Enzovoort. Gaandeweg begin je wantrouwen te voelen. Er worden de schrijver eigenschappen toegedicht die strijdig zijn met eerder genoemde eigenschappen. Vervolgens laat hij zien dat er schrijvers bestaan die in het centrum van de macht staan. Dat er schrijvers bestaan die helemaal niet solidair zijn. Dat er schrijvers bestaan die helemaal niet zo’n sterk ontwikkeld geweten hebben. Dat moraliteit met goede of slechte literatuur niet zo veel te maken heeft.
Het thema engagement in de letteren zou eigenlijk na dit essay niet meer ter discussie hoeven staan. Enzensberger schreef er het ultieme stuk over. In 1964 al, overigens…
Het tweede stuk gaat over de dood van de literatuur. Die was weer eens aangekondigd. Enzensberger wijst erop dat dergelijke ondergangsgedachten in elke tijd een rol spelen en analyseert het onbehagen dat er achter schuilgaat… En dan zijn we pas op bladzijde 120.
Voorlopig moet ik Enzensberger even laten liggen, vanwege boeken die nu gelezen willen worden en niet morgen, maar het lijkt in zijn geval geen probleem om ‘em even te laten liggen. Als je in 1968 al zo goed aanvoelde welke mechanismen dat eeuwig terugkerende cultuurpessimisme aandreven, dan is je tekst nog wel houdbaar tot volgend jaar denk ik.