Een doodenkele keer beleef je als beroepslezer het gelukzalige gevoel daadwerkelijk een schrijver te ontdekken. Dat overkwam ons in 2008 met de Italiaanse schrijfster Elena Ferrante. De verborgen dochter lag op zo’n ontmoedigend hoge stapel ongelezen boeken waarin je eigenlijk eens een blik zou moeten werpen. Zonder enige voorkennis en verwachting sloegen we het open. Al na een paar zinnen was duidelijk dat we hier een onvervalste parel uit zijn oester hadden bevrijd. Daarna begon het lange wachten op een nieuwe Ferrante. Nu, vijf jaar later, is daar dan eindelijk De geniale vriendin.
Elena Ferrante is een mysterie. Niemand weet wat haar echte naam is, hoe oud ze is, waar ze woont of hoe ze eruit ziet. Ze is wars van elke vorm van publiciteit. Op de binnenflap van De geniale vriendin geeft ze een verklaring voor deze strikte anonimiteit: ‘Ik geloof dat boeken, als ze geschreven zijn, hun auteurs niet meer nodig hebben. Als ze wat te zeggen hebben, zullen ze vroeg of laat lezers vinden. Als ze niets te zeggen hebben, dan niet. (...) Een auteur die publiciteit accepteert, heeft tenminste in theorie geaccepteerd dat zijn hele persoon, met al zijn ervaringen en gevoelens, ter verkoop wordt aangeboden samen met zijn boek. En dat doe ik niet.’
Een prachtig statement, dwars tegen de literaire tijdgeest in. Maar helaas heeft Ferrante ongelijk. Lezers houden van schrijvers, soms nog meer dan van hun boeken. Het gevolg is dat ze veel minder gelezen wordt dan haar werk verdient en dat in Italië herhaaldelijk is gesuggereerd dat schrijver Domenico Starnone schuilgaat achter dit pseudoniem.
Vrouwenkwesties
Zouden deze boeken werkelijk door een man geschreven kunnen zijn? Dat is niet waarschijnlijk. Ferrante schrijft over uitgesproken vrouwenkwesties. Maar dan wel op een zeer ongebruikelijke, analytische manier. De vrouwen die haar werk bevolken, voelen zich intellectueel bekneld. Ze worden in hun ontwikkeling geremd doordat ze ook echtgenote en moeder moeten zijn. Er zijn weinig romans waarin de schaduwzijdes van het moederschap zo pijnlijk eerlijk worden blootgelegd als in De verborgen dochter. Leda, een academica van eind veertig, is gescheiden. Haar volwassen dochters wonen inmiddels bij hun vader in Toronto. Tijdens een eenzame vakantie denkt Leda terug aan de tijd dat haar kinderen nog klein waren. Ze zwoegt aan de keukentafel op een wetenschappelijk essay terwijl de meisjes proberen haar aandacht te trekken. Een van hen geeft haar een speels bedoelde tik. Zij slaat terug, net zolang totdat haar dochter begrijpt dat het geen spelletje is en in huilen uitbarst.
Ik voel de tranen van het kind onder mijn vingers, blijf haar maar slaan. Zachtjes, een beheerst gebaar, maar met steeds kortere tussenpozen, vastberaden, geen mogelijke educatieve aanpak maar onmiskenbaar geweld, ingehouden maar onmiskenbaar. Ga weg, zeg ik zonder stemverheffing, weg, mamma moet werken, en ik pak haar stevig bij een arm, sleur haar naar de gang, ze huilt, krijst, probeert me nog steeds te slaan, en ik laat haar daar achter, sla de deur met een ferme klap dicht, ik wil je niet meer zien. Mamma moet werken. Alle frustraties samengebald in dat ene zinnetje.
Intense vriendschap
De geniale vriendin is minder dwingend van toon, al heeft het dezelfde hypnotiserende sfeer die maakt dat je gejaagd door wilt lezen, zelfs al gebeurt er op het oog weinig bijzonders. In deze roman, de eerste van wat een trilogie moet worden, beschrijft de verteller, die Elena heet, haar intense vriendschap met Lila. De meisjes groeien op in een arme volksbuurt in Napels, eind jaren vijftig. Ze zijn allebei buitengewoon intelligent, maar een scherp verstand is in hun milieu eerder een vloek dan een zegen. Elena mag, op aandrang van de schooljuffrouw, naar de middelbare school. Lila niet. Die helpt haar vader en broer in de schoenmakerij, maar ze leert zichzelf intussen wel stiekem Grieks en Latijn. Toch slaagt ze er niet in te ontsnappen aan haar lot: trouwen met een jongen die haar en haar familie kan onderhouden.
Zo naverteld klinkt het allemaal nogal eenvoudig, misschien zelfs larmoyant, maar dat is het nu juist helemaal niet. Ferrante weet onbenoembare gevoelens en emoties haarscherp te fileren. Ze verkent de grenzen van deze vriendschap tot in iedere uithoek. Hoezeer Elena ook haar best doet om haar vriendin te doorgronden, Lila houdt iets ongrijpbaars.
Prachtig is de passage waarin Elena ineens opmerkt hoe het magere kinderlijfje van Lila haast onzichtbaar transformeert tot dat van een meisje waarvoor alle jongens hun hoofd omdraaien.
Van Lila’s beweeglijke lichaam ging nu iets uit wat de jongens voelden, een energie die hen bedwelmde, als een ruis van naderende schoonheid die steeds dichterbij kwam.
Lila’s ontluikende schoonheid, waarvan ze zichzelf nauwelijks bewust is, brengt haar voortdurend in de problemen, en Elena voelt dat ze steeds verder uit elkaar drijven. Dat haar toekomst niet in deze sombere Napolitaanse wijk ligt, is wel duidelijk, terwijl Lila een huwelijksreis naar Venetië al te ver vindt.
Universeel verhaal
De verleiding is groot om De geniale vriendin te lezen als het verslag van Ferrantes eigen jeugd. Toch is dit juist geen particuliere geschiedenis, maar een universeel verhaal over opgroeien, over vriendschap, over verwachtingen en verlangens.
‘Lezen, schrijven is altijd mijn manier geweest om tot rust te komen,’ zegt Leda in De verborgen dochter. Elena vindt eveneens troost en houvast in boeken, en in de gedachte dat je die zelf zou kunnen schrijven.
Ferrante gelooft dat boeken die wat te zeggen hebben, vroeg of laat lezers vinden. Laten we bewijzen dat ze gelijk heeft.