Topje van de ijsberg

Jij bent van mij is een goeie, maar ook gewaagde titel. Want het zijn precies die woorden die Jasper S. gebruikte toen hij op 28 maart 2013 voor de rechter stond. ‘Do bist fan my,’ dacht de Friese melkveehouder uit Oudwoude naar eigen zeggen toen hij Marianne Vaatstra zag fietsen in de nacht van 30 april op 1 mei, 1999.

Voordat Marianne Vaatstra werd vermoord, waren er maar weinig Amsterdamse journalisten die op de kaart konden aanwijzen waar Zwaagwesteinde lag, maar Peter Middendorp, destijds werkzaam bij HP/De Tijd, kon dat toevallig wel.

'Ik woonde toen net in Amsterdam, met mijn eerste vriendin. Zij kwam uit de Friese Wouden. Ik kende al die plaatsen: Kollum, Zwaagwesteinde, Buitenpost. De route die Marianne had gefietst, de bar waar ze was geweest, daar was ik bij wijze van spreken honderd keer geweest. Voor mijn gevoel had het ook mijn vriendin kunnen zijn die daar fietste.’

Voor HP/De Tijd maakte hij een reportage over Zwaagwesteinde, een dorp waarvan de inwoners bekend staan als messentrekkers. De eerste man die hij tegenkwam, miste een oog. Dertien jaar later, na de arrestatie van Jasper S., reed hij naar Oudwoude om de boerderij waar S. met zijn gezin woonde met eigen ogen te zien. Hij schreef erover voor de Volkskrant, waar hij sinds 2012 columnist is.

'Achteraf denk ik: wat wilde ik eigenlijk zien? Wat verwacht je daar aan te treffen? Maar op het moment zelf heb ik heel lang staan kijken, omdat het zo schokkend gewoon was. Het hekwerk netjes in de verf, de gehaakte siergordijntjes. Ik vroeg me af of moeder de vrouw die had gemaakt. Op dat moment ben je al achter die muur. Er heeft zich daar een gezinsleven afgespeeld. Er zijn kinderen opgevoed, op hun knie gevallen en getroost, of misschien niet getroost.'

In hoeverre zat de echte zaak je in de weg bij het schrijven?
'Mijn boek gaat niet over Marianne Vaatstra en ook niet over Jasper S.. Natuurlijk heb ik details uit die zaak gebruikt, maar het boek moet bij wijze van spreken ook in Frankrijk gelezen kunnen worden. Vanaf het begin was het Tille Storkema. Als ik Tille Storkema op de fiets had gezet en achter Marianne aan had laten fietsen, had ik hem een lekke band laten krijgen. Dit verhaal gaat niet over hen. In wezen gaat het over een vader en de relatie met zijn dochter. Een vader die ook dader is. Hoe leef je daarmee? Ik laat de dochter van Tille opgroeien totdat ze net zo oud is als het meisje dat hij heeft vermoord. Voor zulke daders is het altijd een moeilijk moment als hun kind de leeftijd bereikt van hun slachtoffers. Dat vind ik nog steeds onvoorstelbaar, ook al heb ik me er twee jaar in verdiept.'

Als je jouw boek dichtslaat, ga je onvermijdelijk toch even googelen hoe het ook alweer zat met Jasper S.. Vind je dat niet vervelend?
'Dat wist ik van tevoren. Die zaak zit in ons collectieve bewustzijn. Als ik het boek van Connie Palmen over Sylvia Plath en Ted Hughes lees, ga ik ook naar Wikipedia om te kijken hoe het ook alweer zat. Dat is niet erg, het zegt niks over het boek zelf.'

Wat maakt deze dader in jouw ogen zo interessant?
'Je denkt in eerste instantie: zo iemand moet wel een psychopaat zijn. Maar ik heb voor mijn research mensen gesproken die er verstand van hebben. Die zeiden dat dat een denkfout is die heel vaak wordt gemaakt. Iemand die iets geks doet, moet wel gek zijn. Dat is een comfortabele gedachte, want het is een veel engere gedachte dat dat niet zo is. Daar kunnen we niet mee omgaan, ik ook niet. Deze man kon geen totale psychopaat zijn, want hij had een bedrijf, een gezin. Maar helemaal gezond kon hij ook niet zijn. Dan wordt het interessant. Je ziet het trouwens vaker in geïsoleerde beroepen; beware of the fisherman, zeggen ze dan.'

Ben je niet bang van lijkenpikkerij te worden beschuldigd?
'Als je de vijand wilt verslaan, moet je hem leren kennen. Literatuur is de enige vorm waarmee je in het hoofd van de ander kunt treden. Een schrijver doet verslag van de gesteldheid van de mens. Bovendien sta ik aan dezelfde kant, ik ben zelf vader van een dochter.'

Maar je bent ook een schrijver die boeken wil verkopen.
'Voorlopig zit al mijn geld in dit boek. Ik heb hier van tevoren heel goed over nagedacht. Zijn mijn motieven zuiver? Ik strijd aan dezelfde kant. We hebben de vijand niet begrepen. Dat wilde ik met dit boek proberen.'

Is deze vijand überhaupt te begrijpen?
'Nee, ik ben bang van niet.'

Je hebt twee jaar in dat hoofd van die man gezeten. Was dat beklemmend?
'Ik had dat zelf niet zo door, maar toen het af was, voelde het wel alsof ik een paar kilo lichter was. Alsof het voorjaar was en de deur open kon. Ik ben al perfectionistisch wat schrijven aangaat, maar bij dit boek kwam alles nog veel preciezer. Je zou kunnen zeggen dat het is geschreven volgens de ijsbergtheorie van Hemingway, al moet ik toegeven dat ik pas van die theorie hoorde toen het al af was.'

'Als schrijver laat je bijna alles weg. De lezer ziet alleen het topje, in de verwachting dat die de ijsberg er zelf bij voelt en ziet. Dat topje moet dus wel verdomd goed zijn. Ik heb het gevoel dat dat is gelukt; het is de roman geworden die ik voor ogen had, over een dader en een vader, over vaderliefde die altijd maar doorgaat, ook onder erbarmelijke omstandigheden.'

Wat was het moeilijkst aan het schrijven van dit boek?
'Om tot een overtuigende stem te komen. Om te zorgen dat de lezer hem gelooft. Dat zit dus ook in de taal. Al te mooie zinnen kunnen niet. Al je vondsten gaan eraan, je grappen, je observaties. Heeft Tille een rijk gevoelsleven? Merkt hij elk detail in het landschap op? Denkt hij diep over dingen na of waait het zo weer uit zijn hoofd? Is hij vooral in zichzelf geïnteresseerd? Hij zegt wel dat hij een goeie vader is, maar zijn zoon laat hij links liggen. Zo bleef er voor mij als schrijver steeds minder over. Daardoor is het een intense leeservaring.'