Het nieuwe atheïsme

In zijn inleiding bij The Four Horsemen schrijft Stephen Fry dat deze vier musketiers mannen zijn ‘die heel goed hebben nagedacht en fel strijd hebben geleverd (want ze zijn publiekelijk beschimpt en over de hekel gehaald op een manier die niet veel intellectuelen te beurt valt) en toch geestig zijn gebleven en hun gevoel voor humor en proportie niet zijn kwijtgeraakt’. 

Dat is een accurate samenvatting. Dawkins, Dennett, Harris en Hitchens tonen zich behalve ontzagwekkend erudiet ook bijzonder geestig, en zijn bovendien nooit te beroerd ruimte te laten voor twijfel of nuance. 

Voorafgaand aan de letterlijke weergave van hun gesprek geven drie van de vier deelnemers in dit boek enige context aan het geheel. Alleen Hitchens ontbreekt. Hij overleed in 2011. The Four Horsemen is aan hem opgedragen. 

De mooiste bijdrage is van Richard Dawkins, die nog maar eens uiteenzet hoezeer het geloof lijdt aan een teveel aan zelfvertrouwen en een gebrek aan nederigheid. ‘Het getuigt van enorme ijdelheid om ervan uit te gaan dat ons morele gedrag op kosmisch niveau enig gewicht in de schaal legt, alsof de schepper van het universum niets beters te doen heeft dan lijstjes bijhouden van dingen die we fout of goed doen. Het hele universum draait om mij. Is dat niet een arrogantie die alle begrip te boven gaat?’ 

Voor ons geestesoog slaan Arjen Lubach en Maarten ’t Hart elkaar instemmend op de schouder. 

De vier strijders kennen hun klassiekers. Niet alleen weten ze het een en ander van natuurkunde (verrassend handig in een discussie over religie), ze hebben ook de wetten en teksten gelezen waarop religieuze leiders zich beroepen als ze weer eens een nieuwe regel uitvaardigen. Met sardonisch genoegen citeert Dawkins uit Beknopte voorschriften van de islam, een werkje van de Iraanse ayatollah Ozma Sayyed Mohammad Reda Musavi Golpaygani. Die zet hierin een aantal gedetailleerd uitgewerkte regels over het zogen van baby’s op een rij. Regel 553: 'Als de vrouw van de vader van een man een meisje zoogt met de melk van die vader, mag de man niet met dat meisje trouwen.' 

Zelfs de brave gelovigen die ze probeerden na te leven, raakten danig in verwarring door deze voorschriften. Dawkins’ punt is gemaakt. 

Het is niet alleen de islam die ervan langs krijgt. Ook anglicanen (‘de overstromingen in het noorden van Yorkshire zijn het resultaat van homoseksueel gedrag’), rooms-katholieken (‘speelden openlijk onder één hoedje met het fascisme’) en de dalai lama (‘geeft leiding aan een miserabel dictatuurtje in Dharamsala en heeft lof voor kernproeven’) worden niet gespaard. Evenmin als boeddhisten, amish, joden en al die anderen die in een hogere macht geloven. 

Tegelijkertijd is er ruimte voor nuance. Zo las Hitchens de brieven van moeder Teresa, die aan haar superieuren schreef dat ze geen stem hoort en geen aanwezigheid voelt, zelfs niet tijdens de mis. De kerkvaders weten dat vaardig om te buigen naar het argument dat in zulke gevallen wel vaker van stal wordt gehaald: hoe minder je gelooft, hoe sterker dat bewijst dat je eigenlijk welgelooft. 

Zo wordt de lezer langs tal van interessante onderwerpen gevoerd: het verwijt dat je mensen op hun ziel trapt als je hun geloof ter discussie stelt (Dennett: ‘Er is gewoon geen beleefde manier om tegen iemand te zeggen: “Besef je dat je je hele leven hebt verspild?”’), over de verhouding tussen wetenschap en religie (Hitchens: ‘Ik ben recent op de korrel genomen door iemand die zei dat ik in atomen geloofde zonder dat ik bewijzen voor het bestaan daarvan had, omdat ik er nog nooit een had gezien’), over het waarheidsgehalte van de Bijbel (Harris: ‘Staat er één zin in die niet kan zijn uitgesproken door iemand voor wie een kruiwagen een hightechproduct zou zijn geweest?’) en over de muziek, literatuur en kunst die religie heeft voortgebracht (Dawkins: ‘Het is net zoiets als een roman lezen. Daar kun je je in verliezen; wat je leest kan je tot tranen toe emotioneren, maar niemand vindt dat je moet geloven dat een personage echt heeft bestaan, of dat het verdriet dat je voelt voortkomt uit iets wat echt gebeurd is’). 

'Porn for the mind,' noemde een YouTube-kijker dit gesprek en dat is het. Je wordt geprikkeld, uitgedaagd en vermaakt. Of je nu wel of niet gelooft.