Vol heimelijkheid

‘En,’ zoals Weschler tegen het eind van zijn boek met gevoel voor ironie schrijft, ‘dat was het dan.’ De twee mannen bleven goed bevriend (Sacks werd zelfs peetvader van Weschlers dochter), maar het publicatieplan leek voorgoed van de baan. Tot de poet laureate van de gevalsbeschrijvingen kort voor zijn dood ‘niet alleen toestemming gaf dat lang uitgestelde project weer op te pakken, hij beval [hem] zelfs dat te doen. "Nu,' zei hij, ‘doe het nu! Je móét het doen!" Een biografische ridderslag met een flink addertje onder het gras.

Want kort voor zijn dood publiceerde Sacks het uit-de-kast-memoir Onderweg (2015), waarin onder meer zijn moeders traumatische eerste reactie op zijn geaardheid te lezen was (‘Je bent een gruwel. Ik wou dat je nooit was geboren.’) en hoe hij  op zijn 21ste in Amsterdam werd ontmaagd door een toevallige passant die hem dronken in de goot aantrof, mee naar huis nam en, aldus de Brit, ‘buggered me’. In Oom Wolfraam en mijn chemische jeugd (2001), schreef hij over zijn vroege passie voor scheikunde en zijn akelige kostschoolervaringen. En in de elf overige boeken die er na 1985 van hem verschenen, werd uiteraard nog veel meer gras voor Weschlers voeten weggemaaid.

Wat heet. Wie alleen Sacks recentste postume bundel Eerste liefdes en laatste verhalen (2019) las, komt al meerdere overlappende anekdotes tegen. Die over die honderd inktvissen die hij als puber, onoordeelkundig op sterk water gezet, in een glazen pot in de kelder van een schoolvriend zette, bijvoorbeeld. Waarop die na verloop van tijd ‘met een zware, borrelende knal’ uit elkaar sprong, een overweldigende rottingsgeur verspreidend. 
Déjà lu’s genoeg. Waarom dit dan toch geen overbodig boek is? Het helpt dat Weschler zijn latere vriend in een interessante periode volgde.

Aan het eind ervan stond de ‘bijna-kluizenaar aan de rand van wereldwijde roem’, maar voor hij bij het grote publiek doorbrak met De man die zijn vrouw voor een hoed hield (1986), werd Sacks in medische kringen weggezet als een onwetenschappelijke verhaaltjesverteller. Terwijl hij tijdens het schrijven van Een been om op te staan (1985) werd geteisterd door een paradoxaal soort writer’s block: hij produceerde oeverloze teksten, waarvan minstens 99 procent moest sneuvelen. Onthullend is de scène waarin een redactrice zijn driehonderd ‘ietwat chaotische bladzijden’ tellende epiloog heeft teruggebracht tot ‘een samenhangend geheel van dertig pagina’s, waarvan de eerste vijfentwintig heel goed zijn’. Weschler, streng over het te herschrijven deel: ‘Vijf pagina’s, geen vijftig – vijftig is erger dan onbruikbaar – vijf pagina’s, Oliver!’

Dan is er de originele vorm van het boek, die bestaat uit chronologisch aan elkaar geregen fragmenten uit zijn aantekeningen, uitgewerkte interviews en hun onderlinge correspondentie. Wat misschien lui klinkt, maar fantastisch werkt. Of Sacks nu vertelt over de filosofen die hij leest, zijn boeiendste patiënten of zijn liefde voor amfibieën, zijn stem klinkt levendig en schijnbaar ongefilterd op van het papier. Hij lijkt haast aanwezig bij hun gezamenlijke uitstapjes. Terwijl elders vrienden en collega’s hun visie op Sacks’ werk en persoonlijkheid geven. Bezielde blikken van buitenaf zijn dat vaak.

Zeker ook die van Weschler zelf, die volop oog heeft voor de briljante geest en aanstekelijke nieuwsgierigheid van zijn onderwerp, maar hem ook liefdevol neerzet als een zonderling. Iemand die de etensresten van de borden van zijn patiënten at, beweerde te fantaseren over seks met nijlpaarden en grote moeite had met zoiets simpels als het organiseren van een verjaardagsfeestje. En die zich misschien mede daarom zo meesterlijk kon verplaatsen in de ‘gevallen’ die hij beschreef.

'Iedereen die zijn aantekeningen leest, ziet dat hij de patiënten anders bekijkt,’ zegt een verpleegster met wie hij in de jaren zestig werkte. ‘De aantekeningen van de meeste consulterend geneesheren zijn droog en kort, gericht op het probleem. Bij hem wordt de gehele persoon zichtbaar.’ Lawrence Weschler presteert bij de dokter feitelijk precies hetzelfde.